4 stappen ijsberg modelSysteemdenken: meer dan de som der delen

Als je wil snappen waarom banken het zo moeilijk vinden om bonussen af te schaffen, waarom er in je familie zo vaak ruzie is of hoe je jouw organisatie kan verleiden om harder in te zetten op verduurzaming, heeft het niet zoveel zin om alleen naar specifieke onderdelen te kijken: ‘het gedrag van je oom’, ‘de aard van een bankier’, ‘de visie van de directie’.

Ook al begrijp je precies wat de afdelingen productontwikkeling, marketing en productie doen; je begrijpt daarmee nog niet hoe jouw organisatie als geheel functioneert. En als je alles weet van de gassen zuurstof en waterstof, zal je nog niet de unieke eigenschappen kunnen voorspellen van het water dat ze samen vormen: de manieren waarop water druppelt, straalt, stroomt en stoomt, uitzet en drijft bij bevriezing. 

Op het moment dat losse elementen samen een systeem, een eenheid vormen, ontstaat er iets wezenlijks nieuws, dat eigen kwaliteiten heeft. De ‘spirit’ van een succesvol hockeyteam, het geluid van de Rolling Stones, de uitstraling van een persoon, de rijke opbrengst van een voedselbos.

Incidenten wijzen op dieperliggende structuren

In de westerse wetenschap zijn we heel goed geworden in het analyseren van specifieke onderdelen: een cel, de marketing functie van een organisatie, de bougie van een auto. Deze manier van kijken blijkt echter ontoereikend om een groeiend aantal uitdagingen in de wereld om ons heen te begrijpen en op te kunnen lossen

Systeemdenkers hebben geleerd niet alleen de onderdelen te zien maar ook weer naar het geheel te kijken en de dynamiek tussen onderdelen. Ze lezen de krant en nemen een organisatie onder de loep door niet alleen op incidenten te focussen, maar te zoeken naar patronen die daaraan ten grondslag liggen en naar een diepere structuur die deze incidenten veroorzaakt.

Systeemdenken: een nieuwe taal leren

Denken in systemen is niet moeilijk: er zijn steeds meer basisscholen die kinderen leren systeemdenken om de werkelijkheid beter te begrijpen. Maar het vereist wel oefenen. Systeemdenken is alsof je jezelf een nieuwe taal leert: je maakt jezelf nieuwe woorden en grammaticaprincipes eigen die je helpen om de samenhang en dynamiek in de wereld om je heen gemakkelijker te beschrijven en te doorgronden.

Het vier-stappen ijsbergmodel 

De ijsberg is een krachtige metafoor voor systeemdenken. Systemen zijn als grote ijsbergen. Alleen het topje van de ijsberg is zichtbaar, zo’n 10% van de totale massa. Dat wat zich onder water bevindt – zo’n 90% van de massa – bepaalt echter welk gedrag de ijsberg vertoont. Hoe deze beweegt in relatie tot de stroming en de snelheid waarmee het ijs smelt of weer aangroeit.

Model voor analyse

De ijsberg-metafoor kan worden vertaald naar een model om systemen te analyseren. Door goed te kijken naar wat er echt gebeurt, dit te vertalen naar patronen – wat gebeurt er over langere tijd – en vervolgens de onderliggende fysieke en mentale structuur bloot te leggen die dit gedrag kan verklaren, kunnen systemen worden geanalyseerd. Of een systeem nu vastloopt, escaleert of geheel onverwachte neveneffecten vertoont: een systeemanalyse zal verrassende inzichten bieden.

1. Gebeurtenissen

Beschrijf het issue en vertel het verhaal. Begin je onderzoek met het bewijs. Wat zijn enkele feiten waardoor jij en anderen denken dat er een issue is?

2. Patronen

Maak een grafiek van de prestaties over de tijd: wat zijn de trends?

Stel vervolgens vast wat de creatieve spanning is tussen het huidige resultaat en het gewenste resultaat. Formuleer focusvragen. Nu de trends zichtbaar zijn kunnen we vaststellen hoe de realiteit anders is dan onze visie. Een goede focusvraag beschrijft patronen in de context van wat we willen. Bijvoorbeeld: waarom, ondanks dat we veel moeite hebben gedaan om de kwaliteit te verbeteren, missen we nog steeds deadlines?

3. Structuur

Identificeer structurele verklaringen. Wat zijn oorzaken en consequenties van de trends die we observeren? Hoe voeden de consequenties, vooral onze eigen reacties op de situatie, grotere problemen, of verergeren het oorspronkelijke probleem?

In deze stap probeer je systeemdynamieken – complexe patronen van oorzaak en gevolg – te ontdekken. Systeemarchetypes kunnen helpen om deze dynamieken te identificeren.

Stel nog meer verdiepingsvragen: wat zijn diepere structuren die deze oorzaak-gevolg dynamiek en consequenties op zijn plaats houden? Is dit systeem met succes een doel aan het bereiken dat anders is dan het formele doel? Zijn er overtuigingen, mentale modellen, die zorgen dat de situatie blijft zoals deze is.

4. Interventies

Plan een Interventie: Gebaseerd op ons begrip van de structuur, wat is onze hypothese over de wijze waarop verandering mogelijk is? Welke generieke aanpakken zijn nodig? Welke specifieke acties?

Onderzoek de resultaten: aangezien de interventie gebaseerd is op een theorie van de situatie, zullen de resultaten van onze pogingen om de situatie beter te maken, nieuwe data opleveren, waardoor we kunnen monitoren wat de juiste stappen zijn. En zo kunnen we weer van voren af aan beginnen, indien nodig.