Systeemdenken als het gaat om relatie-dynamiek. Als alles goed gaat in je relatie, zal je hier nooit over nadenken, maar als je weleens een relatie hebt gehad waarbij regelmatig negatieve patronen ontstaan, dan baal je dat je dit boek niet eerder kende.
Sue Johnson is een Canadese relatietherapeut, die zo vastberaden was om de stellen waar zij mee werkte te helpen als zij in een negatieve spiraal terecht gekomen waren, dat ze alles op alles zette om te begrijpen wat er tussen partners gebeurde. Daarbij ontwikkelde ze een heel scherp beeld van de systeemdynamiek tussen partners en doet ze jou als lezer inzien, dat die systeemdynamiek de vijand is, niet je partner!
In het boek staan geen systeemdiagrammen, maar die zijn snel gemaakt. De door haar beschreven dynamiek tussen partners, komt namelijk overeen met het systeemarchetype ‘onbedoelde vijanden’, dat zich kenmerkt door de plotselinge omslag van een zichzelf positief versterkend patroon, naar een zichzelf negatief versterkend patroon, door unilaterale acties van een van de partners.
Drie vijandige relatiedansen
Johnson onderscheidt drie verschillende zichzelf versterkende negatieve patronen die ze noemt: ‘de zoek-de-boef-dans’, ‘de protest-polka’ en de ‘verstijf-en-vlucht-dans’.
De zoek-de-boef-dans ziet er ongeveer als volgt uit:
Oftewel: een van de partners voelt zich om wat voor reden dan ook gekwetst, voelt zich niet veilig, waardoor de drang toeneemt om de partner hiervan de schuld te geen, waardoor die zich ook gekwetst voelt, waardoor diens behoefte toeneemt om zijn/haar partner te beschuldigen, waardoor de gekwetstheid van partner A nog verder toeneemt.
Af en toe verzeild raken in een ‘zoek de boef-dans’ is helemaal niet erg. Zolang liefdevolle manieren om verbinding te maken de regel zijn en partners elkaar de hand kunnen reiken als de kalmte terug is.
Johnson helpt stellen die in een ‘zoek-de-boef-dans’ zitten door ze op te roepen te kijken naar de vicieuze cirkel van kritiek waarin ze ronddraaien en te zien dat een cirkel geen echt begin heeft. Ze zorgt ervoor dat partners de cirkel, de dans, zien als hun vijand en dat ze oog krijgen voor de gevolgen als ze die cirkel niet doorbreken.
Een ander soort dans die heel vaak voorkomt is de protestpolka. Die werkt ongeveer als volgt:
Johnson geeft aan dat deze dans de meest voorkomende en verstrikkende dans is in relaties. De dans kan eeuwig doorgaan omdat de emoties en behoeften die erachter steken de krachtigste op aarde zijn. ‘Hechtingsrelaties zijn de enige banden op deze planeet waar iedere willekeurige reactie altijd nog beter is dan geen reactie. En als we geen emotionele reactie krijgen van een geliefde, moeten we wel protesteren. De protestpolka is een poging een reactie te ontlokken, een respons die verbondenheid schept en geruststelt’.
Onderzoek toont aan dat veel paren die hier vroeg in hun huwelijk in vervallen, de vijfde verjaardag van hun huwelijk niet halen. Anderen blijven er permanent in vastzitten. De protestpolka is subtieler dan de zoek-de-boef-dans en daarom voor partners lastiger te herkennen.
De dieperliggende oorzaak van protestpolka’s zit ‘m in allerlei veel voorkomende sociale opvattingen zoals de overtuiging dat een gezond, rijp, volwassen mens, geen emotionele verbondenheid nodig heeft en dus geen recht heeft op zorgzaamheid. Als partners hun hechtingsbehoeften niet kunnen benoemen en accepteren, kunnen ze ook geen duidelijk signaal aan anderen afgeven wanneer die behoefte zich ineens heel sterk doet voelen.
De polka wordt in stand gehouden door dubbelzinnige boodschappen: het is makkelijker te zeggen, ‘waarom praat je zo weinig, heb je me niets te zeggen?’ dan je open te stellen en te vragen om liefdevolle verbondenheid.
En dan de ‘verstijf en vlucht’-dans. Die ziet er ongeveer als volgt uit:
Partner A voelt pijn en trekt zich terug in zijn of haar schulp, waardoor partner B zich in zijn schulp terug trekt en afstandelijk wordt, en beide partners zich steeds meer van elkaar verwijderd en hulpeloos voelen.
Drie keer vastgelopen – en dan?
Wat nu? Je zit vast in een van deze vijandige dansen en wil eruit komen. Sue Johnson weet raadt.
Ik ken meerdere systeemdenkers die het belang van diepe dialoog centraal stellen in het werken aan systeemverandering. Sue Johnson is daar ook een van.
In het boek staan zeven typen gesprekken centraal die nodig zijn om uit de protest-polka, de verstijf en vlucht-dans en de zoek-de-boef-dynamiek te komen.
Gesprek 1 t/m 3 zijn bedoeld om spanningen in een relatie te de-escaleren.
Gesprek 1: ‘duivelse dialogen leren herkennen’, is van belang om de dans zelf te zien. Het helpt stellen om de stap te maken naar een situatie waarin ze elkaar niet langer de schuld geven van individuele passen in de dans, maar de dans zelf als ‘de vijand’ gaan zien.
Gesprek 2: ‘de pijnplekken vinden’, gaat over het herkennen van de eigen reacties en van je partner. In dit gesprek leren partners verder te kijken dan eerste reacties. Ze dalen af naar het deel van de ijsberg onder water. Naar diepere lagen van zachtere gevoelens die te maken hebben met hechtingsbehoeften en angsten. Waar komen die heftige reacties eigenlijk vandaan? Iets heel kleins – een stemverheffing of een bepaalde manier van praten – kan pijn uit het verleden losmaken, waardoor het hek van de dam gaat.
Gesprek 3: ‘op een crisis terugkijken’, is een gesprek waarin stellen een poging doen om de hele spiraal van eisen en afstand houden samen te onderzoeken. Partners onderzoeken de passen die ze beiden gezet hebben en de emoties die ze daarbij voelden. Dit gesprek is voor mijn gevoel vergelijkbaar met het maken van een systeemdiagram. De partners duiden de patronen en krijgen zo een nog beter systeembegrip.
Gesprek 4: ‘een houd-me-vast gesprek’, is een gesprek dat volgens Johnson ‘in staat is om relaties te transformeren’. Het is een gesprek dat partners ertoe beweegt meer toegankelijk te worden, emotioneel ontvankelijk en innig bij elkaar betrokken.
Gesprekken 5 t/m 7 bouwen voort op het fundament van de intieme band die in dit vierde gesprek wordt gecreëerd.
Gesprek 5 staat in het teken van ‘kwetsuren vergeven’, gesprek 6 gaat erom ‘de band tussen partners te versterken via seks en aanraking’ en gesprek 7 gaat erom ‘je liefde levend te houden’. Al deze gesprekken zijn erop gericht om je relatie veel veerkrachtiger te maken. Het relatiesysteem blijft hierdoor veel makkelijker in balans volgens Johnson, ondanks veranderingen of druk van buiten.
Een paradigma doorbrekend boek
Ik heb zelf erg veel aan het boek van Johnson gehad voor mijn eigen relatie. Het was een kleine openbaring. Ik had wel meer boeken over de liefde gelezen, maar die leken allemaal vooral te benadrukken hoe belangrijk het is om ‘onafhankelijk’ te zijn van je geliefde. De gevestigde sociale en psychologische opvattingen over volwassenheid in onze cultuur stellen dat ‘rijpheid’ staat voor onafhankelijkheid en zelfstandigheid. Het boek ‘verslaafd aan de liefde’, dat veel van mijn vriendinnen lazen, en dat ik ook tot mijn bijbel had verheven, bevestigde deze nadruk op onafhankelijkheid.
Johnson’s werk heeft mij op een heel ander spoor gezet. Een spoor waarvan ik inmiddels ten volste geloof dat dit hout snijdt.
Omdat Johnson zelf ervoer dat haar ideeën in relatietherapie-land geen gemeengoed waren, heeft ze vele jaren zelf onderzoek gedaan.
Ze concludeert daaruit dat liefde ‘een bolwerk is dat ons emotionele bescherming biedt, zodat we kunnen omgaan met de ups en downs van het bestaan’. Ook stelt ze dat de drang naar emotionele hechting – iemand vinden tot wie we ons kunnen wenden en zeggen: ‘houd me vast’ – opgeslagen zit in onze genen en in ons lichaam. Liefde helpt ons overleven.
Ze baseert zich daarbij op het werk van de Engelsman Bowlby wiens hechtingstheorie en onderzoek naar hechting zeer baanbrekend is gebleken. De standaardopvatting in de jaren ’50 was dat geknuffel door moeders en andere familieleden zou leiden tot bovenmatig afhankelijke en onzelfstandige kinderen, die zich zouden ontwikkelen tot incompetente volwassenen. Bowlby groeide ook zo op en ging later onderzoek naar deze veronderstelling.
Hij wist met dit onderzoek deze notie op z’n kop te zetten. Hij onderzocht het patroon van het verbreken en herstellen van verbindingen tussen ouders en kinderen en kwam tot de conclusie dat het dicht bij je houden van dierbaren een schitterende overlevingstechniek is die door de evolutie is ingeslepen.
Het is inmiddels gemeengoed dat kinderen behoefte hebben aan veilige, langdurige, fysieke en emotionele intimiteit. Maar dezelfde notie is nog geen gemeenschap als het gaat om volwassenen.
Het onderzoek naar hechting onder volwassenen is pas in de jaren ’80 op gang gekomen. Hieruit bleek dat als we ons op ons gemak voelen in nabijheid van onze dierbaren, we beter steun zoeken en geven. Ook bleek dat als we ons veilig verbonden voelen in de relatie met onze partner, we beter om kunnen gaan met onvermijdelijke wonden die de partner veroorzaakt en minder de neiging hebben om ons agressief en vijandig te gedragen als we boos zijn op onze partner. En veilige verbondenheid maakt ons sterker. We begrijpen onszelf beter en houden meer van onszelf. En last but not least: hoe meer we onze partner de hand kunnen toesteken, hoe beter we ook op onszelf en onafhankelijk kunnen zijn.
Mijn eigen ontdekkingen
Inmiddels vind ik al deze bevindingen niet meer raar. Ik heb zelf een lange weg afgelegd. Ik heb altijd de diepe overtuiging gehad dat onafhankelijkheid de oplossing voor alle mogelijke pijn was. Dan kon niemand je raken. Pas sinds de laatste paar jaar heb ik door hoe belangrijk ik (diep van binnen) verbinding vind en hoe het me raakt als die verbinding onverwacht verbroken wordt. Inmiddels veroordeel ik mezelf daar niet meer om, en weet ik wat er in mijn lijf gebeurt op zo’n moment. Ook ben ik zelf beter in staat om mijn partner steun te geven op het moment dat hij wil weten dat ik er voor hem ben.
Ik had nooit gedacht dat systeemdenken me ook op dit vlak zou kunnen helpen! Toch is het niet eens zo raar.
Relatietherapie is systeemanalyse en systeemverandering
Johnson’s inzichten hebben me geholpen dit in te zien. Haar overtuigingen die ze door jarenlang onderzoek en werken met stellen heeft ontwikkeld, zijn overduidelijk die van een systeemdenker:
- “Relaties volgen niet eenvoudigweg het patroon van oorzaak en gevolg. Er zijn geen rechte lijnen, alleen maar cirkels die partners samen creëren. We slepen elkaar mee in spiralen van verbinding en verlies van verbinding.”
- “Sleutelmomenten (interventies) waarin een emotionele band tot stand komt, als de een de hand uitsteekt naar een ander en de ander daarvoor ontvankelijk is, vragen om moed, maar het zijn magische en transformerende ogenblikken.”
- “Het vergeven van kwetsuren is essentieel, maar kan alleen maar wanneer partners hun eigen pijn kunnen duiden en weten dat hun geliefde daarvoor openstaat en de pijn meevoelt.”
En een andere passage die het boek goed samenvat:
“Als geliefden balanceren we op een koord. Als de wind van twijfel en angst opsteekt, als we in paniek raken en ons vastklampen aan de ander of juist als we ons abrupt afwenden en dekking zoeken, zal het koord steeds meer gaan slingeren en wordt ons evenwicht steeds labieler. Om op het koord te blijven staan, moeten we met elkaars bewegingen meegaan, reageren op elkaars emoties. Als we verbinding hebben, brengen we elkaar in balans. Dan verkeren we in een emotioneel evenwicht.”
De relatie als een dynamische balans tussen twee geliefden. Ik had het niet mooier kunnen zeggen. Pure romantiek, haha.