De systeemuitdaging: van ‘end of pipe’ iets met mensen, naar integraal innoveren

De topsector energie is een van de negen topsectoren, aangewezen door de rijksoverheid om de kennispositie van Nederland te waarborgen. De topsector energie had vanaf de start een tweeledige ambitie: maatschappelijke doelstellingen halen op het gebied van duurzame energieproductie en energiebesparing, én de economische groei bevorderen.

Bij de start van de topsector energie werd duidelijk dat het accent in de innovatieprogrammering sterk kwam te liggen op technologie-ontwikkeling, door te vertalen naar product-innovatie. Toch gingen er vanaf het begin stemmen op dat hiermee een cruciale dimensie vergeten zou worden: de menselijke en sociale kant van energie-innovatie. De oorsprong van deze zorgen was echter niet zozeer een oprechte overtuiging dat techniek maar een deel van de oplossing is, maar een zorg dat sommige technieken (zoals gas) weleens om niet-rationele redenen buiten spel zouden kunnen komen te staan.

Martine Verweij werd door een aantal partijen uit de gas-hoek gevraagd om te inventariseren of niet-technische uitdagingen, die techniek implementatie en draagvlak zouden kunnen hinderen, niet ook een eigen (sociaalwetenschappelijk) innovatieprogramma verdienden.

Systeemaanpak: een integrale visie en uitproberen in de praktijk

In 2013 raakte Martine Verweij bij de topsector energie betrokken om een innovatieprogrammering te ontwikkelen voor niet-technische innovatie vragen. Al werkende werd duidelijk dat er diverse visies bestaan op de rol van sociaalwetenschappelijk onderzoek in het energiedomein. Gemeengoed onder meer technisch-georiënteerde denkers, was om sociaalwetenschappelijk onderzoek ‘end of pipe’ te positioneren als oplossing die ervoor moet zorgen dat de samenleving bepaalde technieken wél accepteert en omarmt.

Verweij ontwikkelde echter een andere visie op het onderwerp en wist daar de handen voor op elkaar te krijgen.

Het MVI-Energie programma – wat staat voor maatschappelijk verantwoord innoveren – is een dwarsdoorsnijdend programma binnen de topsector energie met een stevige ambitie: eind 2019 moet maatschappelijk-verantwoord-innoveren het ‘nieuwe normaal’ zijn. Dat wil zeggen: alle energie-innovatie start met een brede inventarisatie welke waarden van belang zijn en meegenomen moeten worden in het ontwerp van de uiteindelijke oplossing (een combinatie van techniek, diensten, financiering, vormgeving, etc) om deze waarden vervolgens in het ontwerpproces mee te nemen, als dat relevant blijkt. De volgende waarden worden nu nog veel te vaak niet meegenomen ‘up front’, om te komen tot goede oplossingen:

Ruimtelijke, landschappelijke en esthetische,

ecologische,

en sociaal(economische) waarden.

Deze waarden wel ‘up front’ meenemen vraagt om een ‘integrale co-creatieve’ of ontwerpende aanpak, waarbij de techniek in een bredere context wordt geplaatst.

Uit: Vooruitblik 2019 – MVI-Energie

Systeemverandering – met vallen en opstaan

MVI-Energie is een programma dat systeemverandering moet realiseren in het denken over energie-innovatie. Dit gaat met vallen en opstaan.

De belangrijkste manier om enthousiasme te creëren voor een meer integrale benadering van energie-innovatie, is door integrale innovatiemethodieken te benutten voor complexe vraagstukken die leven binnen de topsector energie.

Zoals de vraag: hoe houden we de lichten op groen voor wind op zee – wetende dat de Noordzee ecologie al erg zwak is en de cumulatieve effecten van wind op zee ontwikkeling groot – wetende dat de Noordzee ook een belangrijke bron van voedsel is (eiwitten) en dat er allerlei andere stakeholders een claim leggen op de schaarse ruimte op zee. De aanpak die werd gekozen om deze vraag te adresseren is via een Social Lab – een ‘whole system in the room’ aanpak, met maar liefst 200 stakeholders, die gedurende twee jaar een U-innovatieproces doorliepen.

Een andere vraag luidde: hoe zorgen we dat een verregaand gedigitaliseerd energiesysteem ook eerlijk, inclusief en democratisch bestuurbaar blijft?” Binnen het MVI-Energie programma werd een ‘whole system in the room’ verkenning uitgevoerd met meer dan 50 sleutelspelers, in juni 2018. De gekozen methodiek was een ‘Future Search’.

  • Gevolg van deze participatieve systeemverkenning is de oprichting van ‘de Club van Wageningen’, met de ambitie om zorg te dragen voor een eerlijk, inclusief en democratisch bestuurbaar digitaal energiesysteem.

Relevante publicaties:

Het artikel Energie_-_zoveel_meer_dan_een_technocratische_uitdaging dat Verweij in 2013 opstelde, schetst een goed beeld van STEM, de aanleiding, opzet en ambitie.

Een recent essay (juni 2018) door Verweij, met inbreng van Dirk Sijmons (H+S Landschapsarchitecten) en Batian Nieuwerth (Reos Partners) schetst hoe het denken over maatschappelijk verantwoorde innovatie zich heeft ontwikkeld.

MVI-Energie website: https://www.topsectorenergie.nl/mvi