Systemisch werken – de principes – in het kort
Door Martine Verweij
Systeembewustzijn gaat over het begrip van de manier waarop onze acties ‘het geheel’ beïnvloeden en hoe ‘het geheel’ onze acties beïnvloedt. We leven in een tijd waarin systeembewustzijn weer terug aan het komen is. Dit heeft er mee te maken dat we zien dat mechanistisch, korte termijndenken en lineair oorzaak-gevolg denken tekort schiet als het gaat om de complexe problemen van deze tijd. Ook (her)ontdekken we onder invloed van de ecologie en vernieuwingen in de natuurkunde dat levende systemen simpelweg geen machine zijn. De som der delen is meer dan de som.
Fenomenologische benadering
Een specifieke, meer intuïtieve benaderingswijze om inzicht te krijgen in de werking van systemen, is de fenomenologische benadering, waarbij systeemopstellingen het meest bekende instrument vormen.
Dit betreft een manier van werken die is ontwikkeld in therapeutische settings, die ook werkzaam is gebleken op het niveau van organisaties en zelfs voor complexe maatschappelijke vraagstukken. Het is een manier van werken die meer dan anders actief gebruik maakt van ‘het intuïtieve kanaal’ dat wij allen kennen, maar waar bijvoorbeeld ook kunstenaars op in tappen die kunst maken die zijn tijd ver vooruit is, en die daarmee zichtbaar maken wat al aan het gebeuren was, onder de oppervlakte.
Elk probleem is een oplossing
Het adagium van de fenomenologische/systemische benaderingswijze is dat elk probleem in feite een oplossing is. Wat in een organisatie (of familie, of samenleving) wordt ervaren als een probleem, is vanuit systemisch perspectief een oplossing. Het is de reactie van het systeem op iets anders, iets dat onvolkomen is of onvolkomen dreigt te worden in het systeem. Als we zo kijken, dan herkennen we in het probleem heel iets anders. Wat probeert het probleem te vertellen over het systeem?
Samenwerkingsproblemen hebben misschien wel te maken met onduidelijkheid in de volgorde van leidende principes. Rebellie heeft er misschien wel mee te maken dat iemand in het systeem aanvoelt wat het gehele systeem nodig heeft om te overleven. Weerstand probeert misschien wel te laten zien dat er iets waardevols verloren is gegaan of dreigt te gaan.
Welk probleem ervaar jij, en waar is dat in het grotere systeem een oplossing voor?
Onderliggende systemische principes
Voor organisatiesystemen geldt dat in opstellingen stelselmatig aan het licht komt :
- Organisatiesystemen willen compleet zijn – worden er werknemers, posities, afdelingen, of principes buiten gesloten, ontstaan problemen.
- Organisatiesystemen willen uitwisselen, zowel met hun omgeving als intern – klopt de balans tussen geven en nemen niet, dan ontstaan problemen.
- Organisatiesystemen zoeken naar en gedijen bij een intrinsieke ordening – op diverse niveaus, klopt deze ordening niet, dan ontstaan problemen.
- Organisatiesystemen willen hun bestemming bereiken – staat iets de organisatie op dit vlak in de weg, dan ontstaan problemen.
Drie bewegingen
Systemisch werken kan op drie niveaus van de werkelijkheid. Die allen gelijktijdig aan de hand zijn. Drie overlevingsmechanismen. Omdat we op drie niveaus proberen te overleven.
- Het niveau van de eenheid, het individu (persoonlijk geweten). Het systeembewustzijn dat we ontwikkelen als kind, als onderdeel van een familiesysteem met een eigen realiteit. Als kind voel je precies aan wat je moet doen om bij de familie te blijven horen. En wanneer je eruit zou vallen. Het is dus een overlevingsmechanisme van een individu in een eenheid.
- Het niveau van het systeem als geheel (systeemgeweten). Dit mechanisme zorgt voor de overleving van de kudde, van het systeem als geheel. Dus ook van de organisatie. Een organisatie gedraagt zich immers als een kudde.
- Het niveau van de evolutionaire kracht (evolutionair geweten). Een overlevingsmechanisme van de planeet Aarde als geheel. Een kracht waarmee hele samenlevingen in beweging worden gebracht.
Jan Jacob Stam schrijft over de drie gewetens: “Het begrijpen van deze drie mechanismen is het hart van de systemische benadering. Onze navigator bij systemische organisatievraagstukken is de landkaart van de drie gewetens. Eigenlijk zijn er drie verschillende kaarten en vaak moeten we switchen van de ene kaart naar de andere.” (Bron: Tegen de Stroom Mee, Systemisch Leiderschap, Stam en Hoogenboom).
Systemisch gewaarzijn
De kracht van systemisch werken is de fenomenologische manier van kijken. Dit is een manier van kijken zonder oordeel. Ook zonder iets te willen veranderen. De fenomenologische manier van kijken neemt de wereld zoals die is. Merkwaardig genoeg vormt het onder ogen zien én het nemen van de werkelijkheid vaak een uitgangspunt voor verandering. En opstellingen vormen een goede manier om onder ogen te zien, wat er is’. In opstellingen benutten we ons gevoelssystem en intuïtie; dat veel beter in staat is om ‘het geheel’ in een keer tot ons door te laten dringen.
Werkvormen
Het systemische werkveld ontwikkelt zich enorm snel. Opstellingen worden nog steeds veel gebruikt, maar dat kan ook met objecten of zogenaamde ‘vloer ankers’. Daarnaast is systemisch bewustzijn aan te spreken door vanuit een systemisch gewaarzijn te luisteren en observeren en via systemische vragen inzicht te verkrijgen.
Systemisch coachen verbindt de systemische intelligentie van de coach en coachee.
In Nederland zijn meerdere instituten die opleidingen aanbieden op het vlak van systemisch werken.
Oprichter van Green Bridges, Martine Verweij, is geschoold bij het Bert Hellinger Instituut te Groningen, door Jan Jacob Stam en Bibi Schreuder.