Moet ik vieren dat onder mijn huis de EkoPlaza-concept store gevestigd is – de grootste en leukste biologische supermarkt van het land (volgens EkoPlaza) – of moet ik verontrust zijn? Voor beide is iets te zeggen.
De eco-modernist[1] in mij viert een klein feestje. Het feit dat biologische supermarkten zo groot kunnen worden, zo’n investering kunnen doen, dat is goed nieuws. Kennelijk is er geld te verdienen met biologische, ecologische, organische producten. Op een afstand van minder dan 1 kilometer van mijn huis in de Pijp bevinden zich nu een Landmarkt, een Biomarkt, een Marqt, een Organic Food for You winkel, de biologische eetwinkel Estafette en een EkoPlaza-concept store. Wat wil je nog meer als verantwoorde, bewust etende stadsbewoner. Alle omzet die deze winkels binnenhalen gaat ten koste van de Albert Heyns en Lidl’s van deze wereld en betekent omzetgroei voor duurzame producenten, dus dat moeten we vieren.
Systeem-intuïtie
En toch: dit is niet wat mijn onderbuik-gevoel zegt. Als ik eerlijk ben over wat ik voel bij de komst van deze mega EkoPlaza, dan is het verdriet. En dat heeft niks te maken met het gebrek aan communicatie met ons als bewoners tijdens de bouw, de mega-generator die staat te beuken op een parkeerplaats voor de winkel omdat de stroom niet op tijd aangesloten kon worden, of de wijze waarop onze VVE geconfronteerd werd met besluitvorming omtrent nieuwe deuren. Nee, dat heeft te maken met het besef dat de EkoPlaza net als alle andere supermarkten onderdeel is van een ratrace.
“Het escaleert uit de hand”
In systems-thinking wordt dit ook wel het archetype van de ‘escalatie’ genoemd. Oftewel, een competitieve spiraal waarin de ene partij iets doet, in antwoord op wat de andere partij doet. Het onderliggende systeemgedrag is dat er sprake is van – in moeilijker woorden – ‘een escalerende intensiteit van competitieve bewegingen met uiteindelijk weinig verandering in de relatieve positie van concurrenten’. Oftewel: de strijd ‘wie is de grootste’ is er een waar ook biologische supermarkten niet aan zijn ontkomen en per saldo weinig mee zullen opschieten.
Noodrem
Systeemdenkers weten dat deze dynamiek maar op een aantal manieren te doorbreken is. Eentje is door bewustzijn te creëren bij alle partijen dat er sprake is van escalatie. Dit is soms al genoeg. Hogescholen waren vorig jaar in opspraak vanwege hun groot, groter, grootst gedrag. Onder andere door de media-aandacht en het bewustzijn dat ontstond van de negatieve consequenties van dit gedrag van hogeschool bestuurders, is deze ‘gebouwen en leerlingen-wedloop’ gestopt.
Ook kunnen partijen proberen een win/win structuur te zoeken – dit is wat veel kartels vroeger deden. Lastig is dat dit door strenge marktregulering niet langer mag, omdat dit zou betekenen dat de markt dan zijn werk niet kan doen. Lees: het systeem kan niet escaleren.
Ook zouden betrokkenen kunnen zoeken naar manieren om het tempo van escalatie af te zwakken of unilateraal besluiten te de-escaleren. Denk bij echte wapenwedlopen aan de situatie waarin een partij zijn wapens inlevert, als signaal aan de andere partij dat de strijd wat hen betreft over is. Het tempo van escalatie is af te zwakken door vertragingen in te bouwen: een wapenstilstand. Of door simpelweg minder sterk op elkaar te letten. Als een doelstelling niet langer gerelateerd wordt aan een andere partij, kan dit soort escalatie niet gebeuren.
De wens als vader van de gedachte
De vraag is echter waarom een EkoPlaza zich überhaupt laat verleiden om in deze dynamiek verzeild te raken? Wat voor doelstellingen streeft deze keten op een hoger niveau na? Wat voor wereldbeeld heeft de directie van EkoPlaza? Het lijkt alsof groei belangrijker is dan welke andere doelstelling dan ook. Vanuit systeem-perspectief; er zitten geen stabiliserende, balancerende feedbackloops in de wijze waarop EkoPlaza haar bedrijf runt.
Missie: EkoPlaza is dé biologische supermarkt van Nederland. Oftewel: #biologischbereikmaarmaken
Visie: EkoPlaza wil uitgroeien tot dé biologische supermarkt van Nederland met landelijke dekking, waar bewuste consumenten al hun dagelijkse boodschappen kunnen doen. Bron: www.ekoplaza.nl/over-ekoplaza/missie-en-visie/
Bij nadere inspectie blijkt Ekoplaza twee door elkaar lopende missies te hebben. Het aspect van hun missie #biologischbereikbaarmaken voelt gelijk goed.
Je zou er bijna intuinen. Voor wie de wereld wil verduurzamen is #biologischbereikbaarmaken nastrevenswaardig. Zonder hierbij in te gaan op alle kanttekeningen die te maken zijn bij de mate waarin biologische supermarkten en hun productassortiment er aan bijdragen dat we binnen de aardse systeemgrenzen blijven. Want daar zijn best wat kanttekeningen bij te maken. Alleen ontbreekt mij de detailkennis op dit vlak.
#Biologischbereikbaarmaken klinkt dus goed. Waarom klopt het dan toch niet?
Geen steek verder
Tijdens het opruimen van de vaat begon me ineens iets te dagen: in mijn wijk is biologisch eten namelijk nogal bereikbaar. Dat betekent dat EkoPlaza niet zozeer ‘biologischbereikbaar’ wil maken, als wel, dat ze haar eigen winkels bereikbaar wil maken. Oftewel: de echte overkoepelende doelstelling van EkoPlaza is dat EkoPlaza zelf heel groot wil worden. Als gevolg daarvan zal ze concurreren met andere biologische supermarkten die ook een goed aanbod hebben. Ze zal de laagste prijzen willen – in het duurzame assortiment – om maar meer klanten te lokken. De grootste winkel; de hipste lunch-bar. Groot, groter, grootst. En niet: #meestbiologischbereikbaargemaakt.
Per saldo schieten we daar dus niets mee op: een andere biologische supermarkt zal het loodje leggen. Duurzame producenten zullen de dupe zijn. Er zal veel geld verkwist worden.
Groei van dit concern zal slechts geremd worden door limieten aan de groei die elke supermarkt ondervindt: verzadiging van de markt, oftewel, afname van het aantal potentiële nieuwe klanten, tekort aan duurzame producten voor in de winkels (niet waarschijnlijk; producenten zullen wel blijven meewerken want die hebben het moeilijk genoeg) of een haperende bedrijfsvoering onder druk van te harde of te lage groei.
Het alternatief
Why, oh why? En wat is het alternatief? Er zijn biologische supermarkten die gerund worden als een coöperatie – denk bijvoorbeeld aan de Estafette-winkel – en op een veel stabielere wijze groeien. Zij balanceren hun groei, doordat ze deze laten afhangen van betrokkenheid van leden, groei in aanbod van producenten en vraag naar de producten. Zij groeien niet zo hard als EkoPlaza. Maar voelen ook niet de druk om mee te doen in een ratrace die per saldo niets oplevert. Ook de Biomarkt op de Weteringschans, groeit bij nader inzien in mijn aanzien. Al blijkt dit slechts om één winkel te gaan, klaarblijkelijk zonder verdere groeiambities. Verrassend.
Ik ben benieuwd wie er nog andere ‘echt’ duurzame, dat wil zeggen, stabiel groeiende supermarkt-concepten kent. En hoe het afloopt met buurman EkoPlaza, onder mijn woning. De Lidl schijnt ook graag een tweede allergrootste winkel te openen op de Stadhouderskade. We gaan het zien.
De moraal van het verhaal: wees je er van bewust dat ‘ratraces’ per saldo alleen maar verliezers kennen en dat er stabielere vorm van groei mogelijk en zelfs aanbevelenswaardig zijn.
Afbeelding: archetype ‘escalatie’, in dit geval van EkoPlaza versus andere ‘duurzame’ supermarkten.
Wil je leren systeemdenken? Lees dit plaatje als volgt. De linker feedbackloop is een stabiliteit brengende loop: hoe beter de resultaten van EkoPlaza zijn in verhouding tot de resultaten van andere supermarkten, hoe minder activiteit van EkoPlaza (in marketing, winkelgrootte, aantal winkels, etc.), hoe lager de resultaten van EkoPlaza.
Dit leidt tot een groter verschil in resultaten tussen EkoPlaza en andere winkels, wat leidt tot meer activiteit van EkoPlaza, etc. De rechter feedbackloop is ook een stabiliteit brengende loop: hoe beter de resultaten van EkoPlaza in verhouding tot de Marqt en de Landmarkt, hoe meer de Marqt en Landmarkt aan activiteit ondernemen, hoe beter hun resultaten worden, hoe kleiner het verschil weer wordt met de resultaten van EkoPlaza, waardoor de linker feedbackloop in werking treedt; oftewel, EkoPlaza gaat meer activiteit ondernemen. Enzovoort.
S= same, oftewel een versterkend effect (als het ene groeit, groeit ook het andere)
O= oppositie, oftewel een tegengesteld effect (als het ene groeit, zwakt het andere af)
B= staat voor Balancerend, oftewel Stabiliserend. Dit geldt voor de hele loop. In dit geval zijn beide loops ‘balancerend’.
Een loop is ofwel balancerend, ofwel versterkend. Een versterkende loop wordt aangeduid met een ‘R’, van ‘reinforcing’.
[1] Lees meer over het begrip eco-modernisme in dit artikel van Vrij Nederland
Foto: Martine Verweij, 2014, Amsterdam