A Systems Learning Platform

In de Groene Amsterdammer van 8 januari stond een artikel dat mij raakte. Het bedrijf Hendrix Genetics uit Boxmeer, wereldmarktleider in het ‘maken’ van kippen door slimme – tegenwoordig computer-geoptimaliseerde – selectie, deed voor het eerst in haar bestaan een boekje open over de eigen bedrijfsvoering en het systeem waar het bedrijf een onderdeel van uitmaakt. Een systeem dat ten onder gaat aan de ‘groot-groter-grootst’ dynamiek waar het in gevangen zit. ‘Ik had het nog bijna afgezegd’, zegt directeur Hermans. ‘We praten nooit met journalisten.’

Wat is er aan de hand? Hermans, directeur van ISA, de kippendivisie van Hendrix, legt uit: ‘Veel landen kunnen nog heel ver vooruit met wat wij te bieden hebben aan efficiënte systemen. Maar ik denk dat we in het Westen op de weg terug moeten. Na de Tweede Wereldoorlog heeft de politiek ervoor gekozen om het hele apparaat richting efficiëntie te sturen. Maar we zitten nu met een sector die echt radeloos is. Ik zie het in mijn eigen familie, mijn neven. We weten niet meer waar we heen moeten. We gaan er allemaal aan. De moederkippen zijn zo goed, er zijn er steeds minder nodig. Mijn boterham gaat er ook aan!’

Hier spreekt de man die de efficiëntste kip ter wereld heeft ontwikkeld. ‘Als boeren een toekomst willen hebben, moeten ze alternatieve concepten in de markt zetten, lokale en biologische. Het vakmanschap en de boerenervaring is wat hen onderscheidt. En ze moeten gaan samenwerken met de verwerkende industrie, zodat de retail ze niet meer kan uitspelen’. Maar of dat lukt? Hermans houdt zijn hart vast.’ 

De beamer van Hermans projecteert al een half uur dezelfde slide. Hij fronst zijn voorhoofd. ‘Eigenlijk, zegt hij, ben ik heel triest. Ik zie dat het verkeerd gaat. Maar wat kunnen wij doen? Wij maken gewoon kippen. En ook in de fokkerij is de concurrentie moordend, en als het bedrijf zou stoppen met de ratrace, ligt het eruit. We maken eindelijk winst.’ Heeft hij enige speelruimte? ‘Ik breek mijn hoofd er weleens over. We hebben een kip met een zwarte staart ontwikkeld. Die is iets rustiger en socialer. Maar hij legt drie procent minder eieren. Gaat de consument de meerprijs betalen? Weet je, ik vind serieus dat we moeten gaan samenwerken met ngo’s als de Dierenbescherming en Wakker Dier. Schrijf dat maar eens op, ja. Boeren denken dat dat hun vijand is. Maar als ze hun toekomst veilig willen stellen en op een duurzamere manieren moeten gaan produceren, dan moeten we samen campagne gaan voeren. Het is lastig, heel lastig, want de afstand tussen Randstad en platteland is een enorme kloof geworden. De consument wil wel van alles, maar hij weet niet wat het kost en waar zijn voedsel vandaan komt. Hij weet weinig van de realiteit van het platteland af.’

Escalatie-model

De gehele keten waar Hendrix deel van uitmaakt, is gevangen in een typische ratrace, gelijk aan een wapenwedloop, of prijzenoorlog. Ik schreef hier al eerder over in een blog over de aanslagen in Parijs en in een blog over de EkoPlaza, die in een groot-groter-grootst competitie-model gevangen lijkt te zitten.

Voor Hendrix zelf ziet hun ratrace er op grote lijnen zo uit:hendrix
Wil je leren systeemdenken? Lees de grafiek als volgt. Je ziet twee balancerende loops, die aan elkaar gekoppeld zijn, waardoor twee partijen elkaar gevangen houden. Start in het midden: Hendrix vergelijkt het eigen productievermogen met de concurrent. Als Hendrix’ te ver af zit van de concurrent, zal Hendrix actie ondernemen (linker loop), waardoor de resultaten van Hendrix verbeteren. De concurrent vergelijkt zichzelf ook met Hendrix. Als Hendrix het veel beter doet dan de concurrent neemt deze actie, waardoor diens resultaten verbeteren. Oftewel, als Hendrix de productie van zijn kippen niet verbetert, doet de concurrent dat wel, waarna Hendrix gedwongen wordt het alsnog te doen.

Legenda: ‘S’-staat voor ‘same’, oftewel, als de ene variabele stijgt, stijgt de andere ook en andersom. ‘O’-staat voor ‘opposite’, oftewel als de ene variabele stijgt, daalt de andere, en andersom. ‘B’-staat voor een ‘balancing’ loop, oftewel een stabiliteit brengende feedback-lus. 

Ik wil eruit!

Er zijn twee mogelijkheden om uit een escalatie-model te komen: beide partijen, of een hogere autoriteit, zouden er voor kunnen zorgen dat de feedback-loops van elkaar gescheiden raken. Oftewel: Hendrix zorgt dat het alleen nog met zichzelf concurreert. Aangezien er – blijkt uit het interview – naast Hendrix maar één andere speler in de markt is, die de andere helft van de wereldmarkt in handen heeft, zouden zij de internationale markt moeten verdelen door bijvoorbeeld ieder een specialisatie te kiezen en elkaar verder met rust te laten. De kans is groot dat de klanten van Hendrix en diens concurrent dit niet zullen laten gebeuren of dat vrijhandelswetgeving deze oplossing in de weg staat.

De tweede manier om uit een escalatie-model te komen is om niet langer naar de relatieve opbrengst te kijken, maar naar de samengestelde opbrengst van Hendrix en zijn concurrent. Oftewel: Hendrix en zijn concurrent gaan samenwerken en focussen op hun gezamenlijke opbrengsten. Uit het verhaal in de Groene Amsterdammer blijkt dat deze oplossing in het verleden al vaak is toegepast. De ene na de andere fusie heeft ertoe geleid dat er nu nog maar twee grote concurrenten over zijn, die elk de helft van de wereldmarkt bezitten. En kennelijk zitten die twee overgebleven spelers nog steeds in een escalatie-model!

Alleen maar verliezers

In de EkoPlaza blog beschreef ik al dat ratraces per saldo alleen maar verliezers kennen. In dit geval: Hendrix, die ‘eindelijk weer een beetje winst maakt’. Kennelijk houdt dit niet over. Boeren: die worden gedwongen tot monoculturen en volledige automatisering. En wij allen: want door die monoculturen wordt onze voedselvoorziening veel fragieler; vatbaarder voor grote problemen; raakt onze bodem uitgeput, waardoor steeds meer kunstmest nodig is en veel meer fossiele energie.

Ook de kip verliest: doordat de kip alleen gewaardeerd wordt om de eieren en niet om haar mest, veren of gezelschap, is de kip niets meer dan een productie-unit, waar van alles in moet (water, energie, voeding) en eieren uitkomen, met een aantal schadelijke bijproducten als methaan en mest waar niemand iets mee kan.

Wat nu?

“No matter what you do in the rat race, success is not certain but if you do nothing, failure is.” Paul Ulasien, Author – The Corporate Rat Race: The Rats Are Winning. (2006). Baltimore, MD: Publish America.

Wat te doen? Dit vraagstuk is zo schrijnend, er zijn zoveel verliezers: dit vraagt om frisse ideeën. Ideeën die ertoe leiden dat de feedback loops los van elkaar raken of dat vernieuwende vormen van coöperatie ontstaan, misschien niet tussen de laatste twee overgebleven concurrenten in de kippen-optimalisatie wereld, maar in de gehele keten?

De denkrichting die het meeste kans van slagen heeft, is die richting de consument. Ook Hendrix denkt hieraan. Als consumenten een relatie aangaan met een producent – een boer – die kippen houdt voor het geheel aan functies en behoeften dat ze hebben, zou dit escalatie-model weleens doorbroken kunnen worden. Utopisch denken?

Inzichten uit de permacultuur

De permacultuur is een ontwerpfilosofie met een systeemperspectief op onze voedselproductie. Bij een introductiecursus permacultuur leerde ik – het klinkt zo logisch – dat een kip niet alleen belangrijk is omdat deze eieren legt, maar dat kippen een veel bredere rol (kunnen) hebben in het ecosysteem van een boerenbedrijf en onze voedselcycli. Als kippen weer gewaardeerd worden om alle functies die zij te bieden hebben (niet alleen eieren leggen) en het systeem rekening houdt met hun behoeftes, dan ontstaat een hele andere systeemdynamiek. Een dynamiek waarbij minder systeem-externe input nodig is (energie, mankracht, water, voedsel). Het systeem wordt zelf weer slimmer: met minder input, toe naar meer diverse en gewaardeerde output.

plaatje van een kip, diens behoeften, karakteristieken, gedragingen en 'producten'
plaatje van een kip, diens behoeften, karakteristieken, gedragingen en ‘producten’

Hendrix zou met andere partijen in de keten kunnen samenwerken om kippen te fokken die een veel bredere ecosysteem functie hebben en om de vraag naar die functies aan te wakkeren. Dat vereist samenwerking met boeren die op een integrale wijze boeren en die op hun beurt consumenten met verschillende behoeftes hierbij betrekken. Het vraagt om kippen die én geschikt zijn voor het leggen van eieren én voor hun vlees, maar die ook nog redelijk sociaal gedrag vertonen. Het vraagt om vernieuwende business modellen waarin kippen bijvoorbeeld ‘geleaset’ kunnen worden als mensen hun eigen tuin door kippen willen laten omwoelen en bemesten. Een bedrijfsconcept waarin de methaanuitstoot van kippen wordt benut voor kleinschalige biogasopwekking en waarbij het boerenbedrijf ook inkomsten verkrijgt uit trainingen over de rol van kippen in permacultuur.

Het mogelijke resultaat van een dergelijke systeembenadering? Blijere boeren en kippen, beter benutte methaan-uitstoot, minder transport, minder CO-2 uitstoot, minder of geen kunstmest en meer betrokken consumenten.

kippen zijn geweldig om de tuin te bemesten – deze verplaatsbare kippenren maakt het particulieren gemakkelijk kippen te houden en te benutten voor eieren én bemesting
Kippen zijn geweldig om de tuin te bemesten. Deze verplaatsbare kippenren maakt het particulieren gemakkelijk kippen te houden en te benutten voor eieren én bemesting. Overigens is het ook slim om kippen boven een vijver te houden zodat met de bemesting in de aquacultuur van de vijver veel stikstof, potassium en fosfor komt, waar ‘eetbare’ vissen van snoepen!

Denkrichting – smaakt naar meer?

Deze ‘oplossing’ is slechts een denkrichting en zeker niet gemakkelijk te realiseren. En toch, Hermans’ verhaal aanhorend, zouden hij en zijn collega’s er weleens voor open kunnen staan om op een meer integrale wijze te kijken naar hun eigen werkelijkheid. Baat het niet, dan schaadt het niet. Zoals het nu gaat is het voor niemand leuk.

Meer inspiratie

Chicken-powered permaculture – blogpost op Small Farm Permaculture and Sustainable Living
10-daagse permacultuur cursus bij Boer Bos, met Fransjan de Waard
Artikel in de Groene Amsterdammer – met pijn in het boerenhart

Foto: copyright free, Partridge Cochins, haan en kip, uit een oud woordenboek (1907)

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *