Onbedoelde vijanden. Het kan blijkbaar de beste overkomen, zoals mijzelf en mijn partner. Er was een (tijdelijke) breuk nodig om te ontdekken wat maakt dat we zo makkelijk in een negatieve spiraal verzeild raakten. Een spiraal die we later ‘de glijbaan’ zijn gaan noemen, omdat deze niet te stoppen lijkt op het moment dat we gingen glijden. Onmogelijk om toe te geven. Dit kon niet waar zijn. Mijn mentale modellen over mezelf (je doet vast niet genoeg je best), relaties (geen enkele relatie is makkelijk) en ontwikkeling (alle problemen zijn slechts verkapte mogelijkheden tot groei) maakten dat ik mezelf enerzijds, heel lang voor de gek hield, in allerlei bochten wrong en wanhopig maakte, anderzijds, dat we er uiteindelijk bovenop kwamen. Een systeembril hielp daarbij.
Het onderling afkalvend vertrouwen, de toenemende angst voor wat de ander van iets zou vinden of hoe de ander zou reageren, en de afname van ‘lichtjes in mijn ogen’, waren allemaal signalen dat er iets goed mis was. Hoe kan zoiets gebeuren, als je wel van elkaar houdt? Wiens schuld is dit? En vooral: hoe is het op te lossen?
Aan de hand van het systeemarchetype ‘onbedoeld vijandschap’ konden mijn partner en ik uiteindelijk zien wat er aan de hand was en werken aan oplossingen. Het is zo logisch dat het helpt om een systeembril op te zetten als je naar de dynamiek in je eigen relatie(s) kijkt. Maar ik heb aan den lijve ondervonden dat het knap lastig is om die bril op te houden ‘in the heat of the moment’.
Wat ik niet wilde zien – onbedoeld vijandschap
Vorig jaar nog – halverwege een van de steile beklimmingen gedurende onze fietstocht naar Kazachstan – toen het klimaat tussen ons weer eens tot een dieptepunt gedaald was, ontstond een gedachte die me deed rillen: ‘als er zo’n ongewenste vijandigheid kan ontstaan tussen mij en mijn partner, beiden vredelievende, weldenkende mensen, gedurende een vrijwillig gekozen activiteit, dan kan het haast niet anders dan dat oorlog niet te voorkomen is. Het zit kennelijk in de mens dat vijandigheid op zeker moment ontstaat’. Omdat ik deze gedachte niet kon accepteren – dit paste niet bij mijn wereldbeeld – besloot ik om beter m’n best doen: het moest aan mij liggen. Ik kon dit probleem oplossen. We hadden alleen de sleutel nog niet gevonden. Dan zou vrede in onze relatie (en in potentie op aarde) het resultaat zijn.
Nu, een jaar later, zie ik wat ik toen niet wilde zien en net na de tijdelijke breuk ook niet zag. Mijn partner en ik waren beland in een zichzelf versterkende dynamiek van onbedoeld vijandschap. Met de nadruk op onbedoeld, want dat is nu juist het gekke aan die dynamiek.
Als oplettende lezer weet je dat ik al eerder over deze dynamiek schreef. Het zal je opvallen dat dit verhaal van de site is verdwenen. Het verhaal over een creatieve broedplaats in ontwikkeling bleek voor betrokkenen te pijnlijk om mee geconfronteerd te worden. Dit volgde uit enkele gesprekken met een van de betrokkenen. Uit respect voor hen heb ik dit verhaal dan ook van de site gehaald. Dit verhaal heb ik in overleg met mijn partner geschreven. Hij staat er achter dat ik dit deel.
De crux van onbedoeld vijandschap
Hoe komt het dat partijen – zoals ik en mijn partner en de partijen rondom de broedplaats – die elkaar op enig moment zo goed aanvullen binnen een groter gezamenlijk doel, ‘onbedoelde vijanden’ worden? En hoe is deze samenloop van patronen te voorkomen, te stoppen of te doorbreken? Laten we eerst eens kijken naar het generieke feedbackpatroon en dit patroon doorgronden door af en toe mijn eigen casus erbij te pakken.
Het startpunt van een ‘onbedoelde vijanden’ dynamiek is een relatie tussen twee mensen, of een samenwerkingsverband tussen een of meerdere organisaties binnen de context van een gedeeld doel. Het doel van mijn partner en ik (bij benadering – volgens mij hebben we dit nooit zo expliciet gemaakt): samen plezier beleven, het leven vieren, elkaar vieren in alle intimiteit, maar ook elkaar helpen bij onze groei als mens (vanuit vrijheid) en bijstaan bij alle uitdagingen die het leven ons brengt.
Binnen zo’n samenwerking nemen de partners acties gericht op dit grotere doel. Acties die ook positief uitpakken voor de andere partner. Wat resulteert is een positieve, zichzelf versterkende dynamiek. Als alle betrokken organisaties (of partners) blijven samenwerken met dit grotere doel in het achterhoofd en op zo’n manier dat acties gericht op het eigen succes de ander niet schaden, dan zal de positieve samenwerkingsdynamiek zichzelf steeds verder versterken. Iedereen wordt hier gezamenlijk én individueel beter van.
De verleiding is groot
De praktijk leert dat betrokken organisaties (of in dit geval, wij als levenspartners) op een gegeven moment in de verleiding komen – op een bewust of onbewust niveau – om unilaterale acties te nemen die weliswaar de eigen organisatie (of onszelf) verder helpen, maar de partner schaden. Als dit gebeurt is het ‘spreekwoordelijke’ hek van de dam. Hoe onschuldig het ook lijkt; dit soort unilaterale acties kunnen – met de nadruk op kunnen, het hoeft niet – de positieve, zichzelf versterkende dynamiek doen kantelen naar een negatieve spiraal, waardoor alle betrokken partners (ik en mijn partner in dit geval) slechter af zijn. Alleen als een unilaterale actie in goed overleg gaat en negatieve consequenties door de partner begrepen en vergeven worden, kan worden voorkomen dat de dynamiek kantelt. Maar dat vraagt er dus om dat de partner zich niet negatief laat beïnvloeden – ook niet op het onbewuste niveau. Alleen in een veerkrachtige, vergevingsgezinde relatie werkt dit mechanisme goed.
De weg terug is zwaar
Als de dynamiek wel is gekanteld is er ook nog een weg terug, maar dit is heel erg lastig, omdat de dynamiek zelf de beide partners individueel verzwakt. Ze hebben daardoor steeds minder kracht om de dynamiek terug te laten kantelen.
In het meest optimale geval (zoals bij ons) zien betrokkenen dat de kanteling onbedoeld is en staan ze open voor een goed en helend gesprek. De crux van dit gesprek: ‘zand erover: we beginnen opnieuw, vanuit het hogere doel dat ons samen bindt, elkaar belovend om er alles aan te doen om geen unilaterale acties te ondernemen die de ander schaden’ en te investeren in de zichzelf versterkende samenwerking. De Canadese relatietherapeut Sue Johnson, beschrijft in haar boek ‘Hou me vast’, dat er meerdere soorten gesprekken nodig zijn om op de weg terug te komen.
Systeemdenken
De generieke weergave van deze dynamiek ziet er zo uit. Niet schrikken, ik zal het stap voor stap nog eens toelichten: 
Legenda: ‘S’-staat voor ‘same’, oftewel, als de ene variabele stijgt, stijgt de daaraan gerelateerde variabele ook. ‘O’-staat voor ‘opposite’, oftewel, als de ene variabele stijgt, daalt de daaraan gerelateerde variabele. De ‘spiraal’ is een symbool voor een ‘zichzelf versterkende relatie tussen variabelen (hierin komen alleen ‘S’ relaties voor). De ‘weegschaal’ staat symbool voor een stabiliteit brengende relatie tussen variabelen (hierin komen een S en O-relatie voor).
Wil je leren systeemdenken, lees dit plaatje dan als volgt – begin bij A’s succes:
De buitenste relatie (zwarte lijnen) is het zichzelf versterkende samenwerkingseffect. Succes van A, leidt tot activiteit van A die ook positief uitpakt voor B, wat leidt tot B’s succes, wat leidt tot activiteit van B die ook positief uitpakt voor A, enzoverder.
In gewone mensentaal en voor mijn eigen relatie: als mijn partner lekker in z’n vel zit onderneemt hij activiteiten die ook positief voor mij zijn. Hij nodigt me uit om een avond uit te gaan of leest een boek waar hij vervolgens enthousiast over vertelt. Dit maakt dat ik me verbonden voel met hem, dat ik iets nieuws leer en dat ik plezier beleef. Dit patroon draagt én bij aan ons gezamenlijk groter doel én aan mijn eigen ‘succes’ (mijn levensgeluk).
Binnen het plaatje van ‘onbedoeld vijandschap’ zie je echter ook nog twee kleine feedback patronen: dit zijn de activiteiten die A onderneemt voor het succes van A en die B onderneemt voor het succes van B. Ook dit zijn zichzelf versterkende feedback patronen. Hoe meer actie gericht op eigen succes, hoe groter het eigen succes, wat vaak zal doen besluiten om nog meer actie te starten, gericht op eigen succes.
In gewone mensentaal en voor mijn eigen relatie: als mijn partner actie onderneemt die hem helpt – lekker sporten, waardoor hij zich goed voelt, waardoor hij nog meer gaat sporten – dan is er in principe niks aan de hand. Tenzij…
En dit is de crux van deze ‘onbedoelde vijanden’ dynamiek – de rode lijnen: een stabiliteit brengend proces. Als acties van A gericht op A en succes brengend voor A, tegelijkertijd een (onbedoeld) negatief effect hebben op B’s succes, kan het zo zijn dat de buitenste, zichzelf versterkende feedbackloop van positief kantelt naar negatief. Hetzelfde geldt uiteraard voor acties van B gericht op B, die (onbedoeld) negatief uitpakken voor A.
Dat zit zo. Als partner A onbewust partner B schaadt met zijn of haar – op zichzelf gerichte actie – geldt: B’s succes wordt minder, waardoor B minder activiteiten onderneemt die positief zijn voor A, waardoor A’s succes minder wordt, en zo verder, tot beide partners ‘zich zwaar klote voelen’ (in ons geval). De dynamiek is dan gekanteld van zichzelf versterkend in positieve zin, naar zichzelf versterkend in negatieve zin.
Dus als mijn partner zoveel zou sporten dat hij geen tijd meer had voor mij, of om dingen samen te doen, dan zou deze actie gericht op hemzelf, mij schade toebrengen en de dynamiek kunnen kantelen.
In gewone mensentaal en voor mijn eigen relatie: terugkijkend, durf ik wel te stellen dat mijn partner en ik te vaak actie ondernamen gericht op onszelf, die de ander belemmerde. Weliswaar onbewust en ongewenst, maar het gebeurde wel. Ik kroop vaak in m’n schulp als iets niet naar m’n zin was, waardoor m’n partner het gevoel had de verbinding te verliezen met mij en hij niet gelukkig was, waardoor hij niet de kracht en inspiratie voelde om positieve actie te ondernemen gericht op ons samenzijn, waardoor ik me rot voelde, enzoverder. Mijn partner uitte regelmatig zijn ongenoegen op een verbaal sterke wijze, omdat hij zijn gevoelens kwijt moest over iets dat hem niet naar de zin was, waardoor ik me niet met hem verbonden voelde en ongelukkig werd, waardoor ik niet de kracht voelde om iets positiefs te doen voor ons samenzijn en mijn partner zich ook steeds ongelukkiger voelde.
‘Hellup’: het loopt uit de hand!
Je voelt het al. Ondanks dat het plaatje van ‘onbedoelde vijanden’ vrij onschuldig lijkt, kan de hierboven beschreven dynamiek gruwelijk uit de hand lopen. Samenwerkings- (of levens-)partners kunnen ineens elkaars vijanden worden in de dynamiek tussen eigen doelen en samenwerkingsdoelen, waarbij schijnbaar kleine acties van de een, met negatief gevolg voor de ander, de dynamiek kunnen doen kantelen.
Als je weleens zoiets hebt meegemaakt dan zal je het gevoel herkennen: wat doodzonde dat een mooie samenwerking (in ons geval een relatie) ineens kantelt naar een gevoel van vijandschap. Wat een verdriet.
Deze dynamiek stoppen door deze te beschouwen zoals hij is, is niet gemakkelijk. De (harde) praktijk leert dat als partijen – mijn partner en ik – met elkaar in gesprek gaan over de gevoelde kanteling, het al snel gaat over ‘individuele acties’ en dat die nooit zo bedoeld waren als dat de andere partij ze heeft ervaren. Het bewustzijn blijft uit dat de negatief gekantelde dynamiek op zichzelf een grote rol speelt en het ‘rotte gevoel’ bij beide partners versterkt.
Lichtpuntje
Treurig. En tegelijkertijd: het mooie aan dit systeemarchetype vind ik dat het ook laat zien dat echte samenwerking veel meer impact heeft dan unilateraal, op zichzelf gericht gedrag. Als beide partijen binnen een hoger doel actie ondernemen (zonder de ander te schaden), dan profiteren beide partijen van een zichzelf versterkende samenwerkingsdynamiek, die ook het eigen succes (levensgeluk) versterkt!
Uitputting van hulpbronnen? Accepteer een scheiding van wegen
Het is niet zo dat het nooit lukt om uit een situatie van onbedoeld vijandschap te komen, en toch, in de praktijk is het niet makkelijk. Dit komt doordat er een goede kans bestaat dat A of B zo diep gezonken zijn, dat ze voor het eigen succes iets moeten doen, dat nu eenmaal negatief uitpakt voor de ander, binnen dat oorspronkelijk overstijgende doel.
Of – en dit is misschien wel een sterkere reden – er is binnen de relatie een tekort aan hulpbronnen ontstaan, die binnen die relatie niet meer aan te vullen zijn[1].
Als de hulpbronnen die A of B nodig heeft om gelukkig te zijn, uitgeput zijn door de dynamiek van onbedoelde vijanden, moeten die weer aangevuld worden. In ons geval verdampte het vertrouwen in onszelf en in de ander, raakte onze open mind gesloten, daalde ons enthousiasme tot een dieptepunt en was onze empathie en flexibiliteit ver te zoeken.
Wij kwamen dan ook tot de intuïtieve conclusie dat deze hulpbronnen, die gedurende onze relatie uitgeput waren geraakt, niet te herstellen waren binnen diezelfde relatie en zetten er een (naar nu blijkt tijdelijk) punt achter. De bron van die hulpbronnen was opgedroogd binnen de relatie: we konden het zelfvertrouwen, de empathie en het enthousiasme niet meer in onszelf vinden omdat we onszelf onveilig voelden binnen de relatie. En de ander kon ons er ook al niet mee helpen, want die had hetzelfde probleem.
Wat ons restte was dan ook de relatie te stoppen, met de hoop dat snel weer een gevoel van veiligheid zou ontstaan en we in staat zouden zijn ons eigen falen (en proberen) te accepteren, om vervolgens onze opgedroogde hulpbronnen aan te vullen.
Wat ons te doen stond – zodra we ons veilig voelden en het ergste verdriet voorbij was – was ons zelfvertrouwen laten groeien, de flexibiliteit terug laten komen, onze open-mind en open hart herstellen en ons enthousiasme en empathie weer te laten toenemen.
Wij ondervonden aan de levende lijve, en dat is ook een inzicht uit de natuur – dat onze hulpbronnen zich pas echt aanvulden, als er iets – in ons geval ‘de verbinding met de ander’ – weggehaald is. Permacultuur expert Frans-Jan de Waard zegt het zo: ‘als je een wegkwijnende fruitboom zorgvuldig snoeit begint deze als het ware aan een nieuw leven[2].
Door echt los te laten konden we weer gaan groeien (en kon het gif de grond in zakken). Inmiddels zijn we weer samen, hebben we een veel groter bewustzijn van deze systeemdynamiek en zijn we veel beter in staat op tijd te identificeren wanneer het dreigt mis te gaan. We kunnen er dan als het ware ‘boven hangen’ en stop zeggen.
De moraal van dit verhaal?
Een dynamiek van onbedoelde vijanden ontstaat gemakkelijk, als unilaterale actie van de ene partner, de andere partner schaadt, en deze schade niet vergeven wordt. Dit leidt tot een omkering van de zichzelf-versterkende dynamiek en leidt vervolgens tot uitputting van de hulpbronnen van samenwerkingspartners. Het is niet altijd mogelijk om binnen de oorspronkelijke samenwerking deze hulpbronnen aan te vullen.
Wie de onbedoelde vijanden dynamiek weleens heeft meegemaakt en vergelijkt met een goed werkende samenwerking, waarin beide partijen elkaar versterken, snapt intuïtief hoe krachtig, maar ook hoe precair een bijzondere samenwerking tussen twee partners is.
Disclaimer: ratio als hulpmiddel
Ondanks dat het me met dit artikel wellicht (enigszins) gelukt is om de dynamiek van onbedoelde vijanden, zoals ik en mijn partner die hebben beleefd, te abstraheren en rationaliseren, besef ik mij ten zeerste dat het vooral mijn gevoelssysteem was dat me heeft geholpen om vast te stellen wat er aan de hand was, om de vraag te beantwoorden of er nog een oplossing was (na alles wat we al hadden geprobeerd) en wat ons (mij) derhalve te doen stond.
Zoals ik het ben gaan zien voor deze casus – maar misschien geldt dit wel voor alle systeemvraagstukken[3] – helpt ratio, om een diep gevoelsbesef te verklaren.
Alleen doordat ik mijn gevoelssysteem bleef benutten snapte ik – rationeel – dat een oplossing soms anders is dan je denkt. De oplossing lag in ons geval buiten het ‘relatiesysteem’ dat we samen hadden gecreëerd en in het loskoppelen van onze individuele systemen. De oplossing was in ons geval om elkaar tijdelijk echt even los te laten en enkele weken later weer te vinden. Waarbij we in die periode de hele ‘systeemdynamiek’ tussen ons konden waarnemen [4] .
Ik heb dit stuk naar eer en geweten geschreven en mijn partner hierbij betrokken. Het heeft ons beiden verrijkt. Ondanks dat ik besef dat mijn eigen relatie een heel vertrouwelijk onderwerp is, wilde ik deze persoonlijke ervaringen met de wereld delen. Ik en mijn partner hopen dat deze tekst jou inzicht biedt en helpt in je eigen leven. We zijn alle studenten van het leven. En nooit uitgeleerd.