Een archetype is een feedback-structuur die vaker voorkomt. Het is een gedragspatroon van een systeem, veroorzaakt door de onderliggende structuur van het systeem. Als je systeem archetypes herkent, is het makkelijker om te bepalen welke systeeminterventies werken om het gedrag van het systeem te veranderen. Maar pas op: kijk wel of je het goed ziet. En er kunnen meerdere archetypes tegelijk een rol spelen.
Er zijn allerlei soorten archetypes. In de wereld van de systeemdynamica worden archetypes vaak beschreven met een korte titel die doet denken dat er een verhaaltje volgt. Denk aan:
‘Onbedoelde consequenties’, ‘De tragedie van de meent’, ‘Het verschuiven van de lasten’, ‘Escalatie’, ‘Grenzen aan de groei’.
En het mooie is dat dit precies is wat volgt op een dergelijke titel: een verhaaltje hoe het een relateert tot het ander en vervolgens weer iets anders veroorzaakt. Dat is namelijk ook precies hoe systeemdenkers stellen dat de wereld werkt: elke oorzaak heeft een gevolg en elk gevolg grijpt uiteindelijk weer in op de oorzaak. De wereld bestaat uit cirkels van feedback, omdat alles met alles verbonden is en alles voortdurend in beweging en aan verandering onderhevig is (basisprincipes systeemdynamica).
Systeem archetypes zijn te visualiseren in één beeld met een systeemdiagram. Maar ook met een foto of een symbool. Want archetypes vind je ook in de mens of in dieren, in de vorm van de typische gedragingen van bepaalde types: een koning, een nar, een brandweerman, de prinses, de eekhoorn.
Carl Jung ontdekte dat in ons collectieve onbewuste ook specifieke structuren bestonden. Ook hij noemde dit archetypes en dat vind ik niet gek. “Archetypes zijn als het ware ingegroefd in de psyche door de gelijkaardige ervaringen van alle mensen van alle tijden. Zoals de instincten de dieren aanzetten tot een gelijkaardig automatisch gedrag, zo worden mensen door de zogenaamde archetypen gedreven tot een automatisch gedachten- en gevoelspatroon”. (bron: Wikipedia)
In alle grote films en verhalen spelen archetypes een rol. Als wij zo’n archetype herkennen resoneert dat in ons. Denk aan Suzan Boyle, de lelijke winnares van Britain’s Got Talent, die het ‘lelijk eendje/underdog’ archetype personifieert, waar we sympathie voor voelen.
Van de Amerikaanse leiderschapsgoeroe Erica Ariel Fox leerde ik dat er vier basisarchetypes zijn waar elk mens toegang toe heeft: ’the child’, ’the lover’, ’the warrior’ en ’the thinker’. Later ontdekte ik dat die basisarchetypes overeen met de vier elementen: lucht, water, vuur, aarde.
Theatermaker Mansholt leerde mij al eens dat wij mensen ons leven met vier type energieën (archetypes) kleur geven, die op verschillende momenten de kop opsteken. De energie van lucht is die van ideeën en mogelijkheden, zoals een kind die ziet. De energie van water is de energie van openmaken, verbinden, lief hebben, zoals een ‘lover’ dat kan. De energie van aarde is die van vaststellen, constateren, tot een conclusie komen, zoals de ‘denker’ dat doet. En de energie van vuur is die van vooruit, actie, het moet zo, zoals een ‘strijder’ zich opstelt.
Archetypes: wat heb je er aan om hier meer gevoel bij te krijgen? Een voorbeeld:
Er steekt een grote storm op en de dijken dreigen door te breken. De burgemeester van dorp A is een voorzichtig man. Meer een boekhouder, die precies wil weten hoe het zit. Burgemeester van dorp B zat vroeger bij de vrijwillige brandweer. Hij is gewend om actie te ondernemen. Burgemeester van dorp C is al jarenlang bestuurder en is gewend te delegeren. Kan jij (enigszins) voorspellen hoe ze reageren op de storm en wat je moet doen om ze kalm te houden (als dat belangrijk zou zijn)?
Een ander voorbeeld:
Gezin A heeft structureel geld tekort aan het einde van de maand en lost dat op door geld bij te lenen, waardoor het de volgende maand meer kosten heeft omdat het de lening moet aflossen en rente betalen en weer geld te kort heeft aan het einde van de maand. Gezin B heeft structureel geld tekort en besluit de uitgaven te verminderen en een extra shift te werken in de weekenden. Ra ra, welk gezin op lange termijn beter af is?
Gezin A zit vast in een archetypisch ‘onbedoelde consequenties’ verhaal. Een lening aangaan is goed bedoeld maar lost het fundamentele probleem dat uitgaven en inkomsten niet in balans zijn, niet op. Wat zou je gezin A adviseren? Misschien eens buurten bij gezin B?