Bewustzijnsniveaus

Onze staat van bewustzijn. Waarom is dat van belang als je complexe levende systemen wil doorgronden?

Systeemtheorie of systeemdenken daagt ons uit: zijn we in staat om meer te zien dan lineaire relaties van oorzaak en gevolg? Kunnen we complexe non-lineaire oorzaak-gevolg dynamieken doorzien?

Het antwoord is ja. Dat kan. Maar met de grootst mogelijke nederigheid. Alleen als we beseffen dat, zoals systeemdenker Donella Meadows het zo duidelijk zegt:

“Self-organizing, nonlinear, feedback systems are inherently unpredictable. They are not controllable. They are understandable only in the most general way. The goal of foreseeing the future exactly and preparing for it perfectly is unrealizable. The idea of making a complex system do just what you want it to do can be achieved only temporarily, at best. We can never fully understand our world, not in the way our reductionist science has led us to expect.”

Nederigheid is een dimensie. De andere dimensie betreft ons bewustzijn. We kunnen ons bewustzijn verruimen. Voorbij het hier en nu en dat wat we fysiek kunnen vaststellen. Naar hoe het zo heeft kunnen komen, naar fysieke en niet-fysieke oorzaken van systeemgedragingen en in afstemming op mogelijke creatieve interventies om het systeem meer integer, vitaler en veerkrachtiger te maken. We kunnen ons verbinden met de zich ontwikkelende toekomst (zou Otto Scharmer – MIT – zeggen).

Wat is bewustzijn eigenlijk?

Tja. Daar zijn 1000 antwoorden op. Het hangt ervan af wie je het vraagt. En het is een messy subject. Misschien wel een vraag naar het mysterie van het leven zelf. Max Velmans and Susan Schneider schreven in The Blackwell Companion to Consciousness:

“Anything that we are aware of at a given moment forms part of our consciousness, making conscious experience at once the most familiar and most mysterious aspect of our lives”.

Dat lijkt een intuïtief kloppende beschrijving. Niks meer aan toevoegen. Het voldoet om een stap verder te gaan.

Wat zijn de niveaus van bewustzijn?

We weten allemaal uit eigen ervaring dat ons bewustzijn aan verandering onderhevig is. De staat van bewustzijn die je ervaart in diepe droomtoestand, gedurende een heftig verkeersongeval of een intieme dans met je partner, is anders. In een staat van flow of stress heb je een ander niveau van bewustzijn.

In de westerse wetenschappelijke wereld heeft (o.a.) kwantumfysicus David Bohm een poging gedaan om te beschrijven hoe diverse lagen van bewustzijn in feite altijd allemaal aanwezig zijn en zich in elkaar ontvouwen. Het gaat dan om de volgende lagen:

1. de expliciete orde op het vlak van materie en op het vlak van energie, ook wel de fysieke wereld van tijd en ruimte
2. de impliciete orde voorbij tijd en ruimte, en:
3. de super-impliciete orde.

Onderzoek naar bewustzijn en hersenonderzoek toont verder aan dat er een verband is tussen verschillende stadia van bewustzijn, de frequentie van onze breingolven en de perceptie van verschillende niveaus van de werkelijkheid.

“Hogere bèta-golven (16-60 Hz) gaan gepaard met een gevoel van stress, angst, gevoel van afgescheiden zijn en een ‘vechten of vluchten-impuls’, als ook een beperkte perceptie van de wereld van de materie en de expliciete orde.”

“Lagere bèta-golven (14-16 Hz): dit is voor ons westerse mensen de normale wakkere staat van bewustzijn. Deze staat van bewustzijn leidt tot perceptie van de wereld van de materie, de expliciete orde.”

“Alfa-golven (7/8- 14 Hz): dit is een relaxte staat van bewustzijn en lichte meditatie of trance, ook wel de Zone genoemd, mensen voelen zich in deze staat in contact met hun intuïtie, creativiteit, persoonlijk onderbewustzijn en de perceptie met de vijf zintuigen is heel sterk. Daarnaast neem je in deze staat van zijn ook energie waar; de wereld van de kracht, van de expliciete orde op het gebied van materie en energie.”

“Thèta-golven (4-8 Hz): dit is een staat van bewustzijn wanneer we dromen of in diepe meditatie of trance zijn. We hebben op dat moment contact met ons innerlijke weten, ons tijdloos collectief bewustzijn en percipiëren de niet-fysieke realiteit. Dit wordt ook wel genoemd: de wereld van de geest, van de impliciete orde.”

“Delta-golven (0-4 Hz): deze staat van zijn ervaren we in een diepe droomloze slaap. Ook is het de staat van bewustzijn waarin sommige genezers hun werk doen, de staat van bewustzijn als we een bijna-dood-ervaring beleven en waarschijnlijk ook de staat van bewustzijn van mystici als zij ervaren om een met alles te zijn. In deze staat hebben we contact met het universele bewustzijn, percipiëren we eenheid, ‘the void’, ‘the land of the shaman’, de super-impliciete orde.”

Uit: Vries, Marja de, De Hele Olifant in Beeld: inzicht in het bestaan en de werking van Universele Wetten en de Gulden Snede, 2007, Ankh-Hermes, Deventer, p. 83-85

Wat is er voor nodig om ook toegang te hebben tot niveaus van bewustzijn voorbij de materiële en expliciete orde?

Of we het nu aan Donella Meadows (auteur Limits to Growth/ Thinking in Systems) vragen, aan Peter Senge (SOL), Otto Scharmer (MIT) of aan eco-filosoof Joanna Macy; ze kwamen allemaal op een zeker moment tot de conclusie dat het veel uitmaakt wat de innerlijke plek is van waaruit we handelen. Oftewel: onze staat van bewustzijn, van waaruit we interacteren met de wereld om ons heen. Met de juiste staat van bewustzijn zullen we wijze besluiten nemen.

Maar hoe kom je tot een betere, ruimere staat van bewustzijn?  

Het gaat te ver om dat hier in detail te beschrijven. En het is ook gewoon een vraag om op te kauwen.

Otto Scharmer (MIT) focust in zijn werk ‘Theory-U’ op onze kwaliteit van luisteren als een opening naar een andere staat van bewustzijn. Zo onderscheidt hij vier niveaus van luisteren. Onderstaand verwoordt in de vorm van een meditatieve oefening. Voel terwijl je leest wat het met je doet om je op de verschillende niveaus van luisteren te bevinden:

Niveau 1 – downloading: Ik luister naar jou en hoor wat ik al ken. Daar voel ik herkenning. De rest glijdt langs me heen.

Niveau 2 – feitelijk luisteren: Ik hoor wat je zegt en stel je daarover vragen. Ik ben nieuwsgierig. Wat bedoel je precies? Ik leer meer over het vraagstuk waarover we spreken. Ik snap beter waar de verschillen liggen tussen hoe wij het zien.

Niveau 3 – empathisch luisteren: Ik hoor wat je zegt en wat je daarbij voelt. Ik merk ook wat dit met mijzelf doet. Ik luister met mijn hart en voel dat ik een wijdere blik krijg doordat ik me in jou verplaats. Ik voel me met jou verbonden, ook al zou ik niet alles wat je zegt, gezegd kunnen hebben. Ik voel dat het voor jou belangrijk is om te zeggen en dat het van jou is.

Niveau 4 – generatief luisteren: Ik luister naar je en hoor alles wat je zegt. En ik hoor nog veel meer. Terwijl ik luister ontstaat er een gezamenlijke werkelijkheid, een groter geheel waar we beiden onderdeel vanuit maken, zoals tijdens een jamsessie. Ik ben mezelf in dit geheel, en jij ook. En toch zijn we samen meer dan de som der delen en heb ik het gevoel dat er door onze verbinding vernieuwing kan ontstaan.

Andere praktijken om te komen tot een diepere staat van bewustzijn zijn o.a.:

• mindfulness of meditatie – stilte en ademhaling
• natuurbeleving
• sport
• lichaamsbewustzijn
• creatieve expressie
• rituelen
• spirituele oefeningen
• diepe vormen van dialoog
• drugs

Of kunnen we in die staat van bewustzijn blijven? Zie de volgende passage.

Hoe ontwikkelt ons bewustzijn zich? Twee theorieën

Heel kort door de bocht lijkt het erop alsof er twee theorieën bestaan over de ontwikkeling van bewustzijn, waarbij er een dominant is, en een – in mijn perspectief – zeer beloftevol en intrigerend. De moeite van het overdenken waard.

De ene theorie gaat ervan uit dat we ons als mens in stadia ontwikkelen en dat elk stadium een bepaald bewustzijn behelst. Wilfried Nelles bijvoorbeeld, beschrijft het zo. Een ongeboren kind ervaart een symbiotisch bewustzijn. Met de dood treden we een niet- of al bewustzijn binnen.

Uit het boek: “Het leven kent geen weg terug, van Wilfried Nelles”

Nelles stelt: het bewustzijn groeit. In fasen. En dat geldt zowel voor het individu als voor de samenleving. Nelles meent dat het bewustzijn waarin we nu collectief in het Westen leven, het ik-bewustzijn is, de adolescentie, niveau 3.

Otto Scharmer (MIT) beschrijft iets vergelijkbaars en noemt dit het ego-bewustzijn.

Ook de theorie van Spiral Dynamics beschrijft de ontwikkeling van de mens in een soort cyclisch groeimodel.

Zowel het model van Nelles als van spiral dynamics beschrijft een hiërarchisch model waarbij we een steeds ruimer bewustzijn ontwikkelen. Hoe hoger je bewustzijn, hoe meer begrip je kan opbrengen voor mensen (of kinderen) met een lager bewustzijn.

Een andere theorie – wat mij betreft aanvullend en verruimend (en zeer verrijkend!) – is die zoals verwoordt door Marja de Vries in haar boek ‘Samenlevingen in balans’. Zij stelt dat er veel bewijs is – zowel in de westerse wetenschap als in alle belangrijke wijsheidstradities – dat er ook zoiets bestaat als een natuurlijke staat van bewustzijn. Ze noemt dit metaforisch gezien, de staat van bewustzijn ‘bij de rivier’.

Deze natuurlijke staat van bewustzijn is een staat van bewustzijn waar we in geboren worden en symbolisch gezien ‘de speciale plek waar de niveaus van de werkelijkheid die bestaan in ruimte en tijd en de niet-fysieke niveaus van de werkelijkheid die bestaan ‘voorbij ruimte en tijd’ met elkaar in balans zijn.’

Kort door de bocht is het zo dat de westerse samenleving het kind vooral uitnodigt om deze staat van bewustzijn waar het mee geboren wordt, heel snel kwijt te raken. Dit komt door onze eigen staat van onbalans, als het gaat om ons bewustzijn. We nemen in feite alleen de materiële werkelijkheid waar.

Lees het boek van Marja de Vries, als je wil weten hoe dit werkt en hoe het zo gekomen is dat we nu in een samenleving leven die functioneert in lijn met deze materiële, expliciete staat van bewustzijn.

In een interview met Larry Merculieff ‘elder’ van de Aleut people wordt de theorie dat de staat van bewustzijn van het kind in feite de natuurlijke staat van bewustzijn is – bevestigd. Larry zegt:

It’s part of what the elders from different traditions have always understood and that is that the child is a clear channel, if you will, for movement and flow of energy. There is an inherent intelligence in every human being that gradually gets covered up over time, as we’re exposed to the wounded nature of life that is created by human beings. The way that they maintain their health as a real human being, as a two-year old, is actually incorporated into cultural systems around the world. This is something that very few people really understand, except these professors of the professors, these indigenous elders who carry these ways and understanding.

(5 min. 20 sec.)

For example, when a child wants to cry they cry in the moment. Right then and there; they discharge the energy of whatever emotion comes up at that time. They laugh when they want to laugh. They’re totally not unselfconscious. They have no agenda. Play is play without agenda, whereas today, as we become adults, we have to have an agenda with our play. Using voice, using movement, is a way of moving energy. In fact in all the cultures were sophisticated ways of advanced understanding of the human body. In order to be able to move energies at all levels multi-dimensionally, spiritually, mentally, emotionally, physically through the body.

Even for those who follow the Christian tradition, there’s a passage in the bible that says, “Unless you are as a child you cannot enter the kingdom of God.” In an indigenous viewpoint, unless you’re as a child, you’re no longer functioning as a real human being. You’re not going to be able to survive multi-generationally on the planet. You’re not going to act in harmony with all of creation.

Bron: Native perspectives on sustainability – Larry Merculieff (Aleut)

Een andere benadering om een hogere, of natuurlijke staat van bewustzijn aan te spreken, lijkt dus vooral om te zorgen dat we als kind in deze staat van bewustzijn kunnen blijven. En hoe doen we dat dan?

Daartoe moeten we de samenleving anders inrichten en aan ons eigen bewustzijn werken. Food for serious and playful thought. En experimenten! Leren, leren, leren. Zou Donella Meadows zeggen.