Onbedoelde consequenties, of in ’t Engels, ‘fixes that backfire’, is een archetype uit de systeemdynamica dat heel erg vaak voorkomt in onze samenleving, waarschijnlijk, omdat we nog maar zo sporadisch met een systeembril naar de werkelijkheid kijken.
Het archetype komt ook veel voor in sprookjes en vertelt het verhaal van een situatie waarin een probleem was, waar iemand wel een oplossing voor weet. De oplossing blijkt echter alleen op korte termijn – en als je niet goed kijkt naar lange termijn consequenties – te werken en een of meerdere neveneffecten te hebben die het oorspronkelijke probleem erger maken. In veel gevallen wordt dezelfde oplossing dan nog eens toegepast, omdat mensen niet door hebben en/of niet willen zien (i.v.m. een fixatie op 1 oplossing) dat het precies die oplossing is die het probleem uiteindelijk verergert.
De oplossing adresseert meestal een symptoom, niet het onderliggende probleem. Als de oplossing is ontworpen, wordt weinig tijd besteed om de impact op andere onderdelen van het systeem over de langere termijn te analyseren en deze effecten zijn meestal geen onderdeel van het systeem dat de opbrengsten meet.
De patronen
Als je de patronen uit dit verhaaltje in een grafiek zou plotten zie het er zo uit. Het probleemsymptoom wordt bestreden met een oplossing, daarmee neemt het probleemsymptoom tijdelijk af, maar het probleemsymptoom wordt er over tijd alleen maar erger door. De conclusie van betrokkenen: laten we maar weer dezelfde oplossing proberen. De consequentie: het oorspronkelijke probleemsymptoom wordt over tijd steeds erger.
Het systeemdiagram
Het generieke systeemdiagram voor dit verhaaltje ziet er zo uit. Let ook op het symbool voor vertraging in dit diagram – twee liggende streepjes. Omdat er sprake is van vertraging is tot het moment dat de onbedoelde consequenties van de oplossing zichtbaar worden, en wij mensen (zonder systeembril) het lastig vinden om met vertragingen om te gaan, blijven dit soort verhaaltjes vaak lang door etteren, waardoor het oorspronkelijke probleem steeds verder verergerd. Alleen een crash van het systeem zal dan het een en ander in gang zetten.
Het systeemdiagram bestaat dus uit twee feedbackpatronen. Een patroon (B) dat corrigerend werkt en een patroon (R) dat het oorspronkelijke probleem verergert.
Voorbeelden van oplossingen met onbedoelde consequenties:
Ik schreef vaak over onbedoelde consequenties. Lees o.a. de blog over de flora- en faunawet die toelicht hoe de toepassing van de flora- en faunawet op braakliggende terreinen, juist de kans vergrootte dat natuur vernietigd werd, totdat mensen dit doorkregen en een systeeminterventie ontwierpen om dit systeempatroon te doorbreken.
Of lees de boekrecensie over de Kunst van het Denken van onderwijsvernieuwer Guus Geisen, waarin onder andere beschreven wordt hoe een leraar vaak inspeelt op de extrinsieke motivatie van leerlingen om de controle te herstellen en daarbij de intrinsieke motivatie van leerlingen kwijt raakt en steeds meer moeite krijgt om de controle te handhaven.
Korte termijn denken prevaleert
Het is vaak niet raar dat een bepaalde oplossing weer gebruikt wordt. De druk om iets te doen kan heel hoog zijn, er kunnen bepaalde overtuigingen zijn uit het verleden, waardoor het logisch is te denken dat een bepaalde oplossing wel weer zal werken. Er kunnen bepaalde normen heersen die het lastig maken om over langere termijn consequenties te praten. Maar ook andere mentale modellen en componenten van het systeem kunnen ervoor zorgen dat de gewoonte blijft om vooral na te denken over de korte termijn en het lokale systeem.
Mogelijke interventies
Hoe doorbreek je een situatie van ‘onbedoelde consequenties’ het beste? Er is uiteraard niet één medicijn. Elke situatie is uniek. Maar je kan allicht een van de volgende dingen proberen:
- Maak duidelijk dat de neiging in het systeem is om op onmiddellijke, lokale issues en oplossingen te focussen en snel te reageren op externe druk. Als je kan, maak dan duidelijk wat het echte doel is met betrekking tot het probleem.
- Vergroot het bewustzijn van negatieve, lange-termijn, onbedoelde consequenties van deze oplossingen.
- Identificeer en adresseer het onderliggende probleem, in plaats van het symptoom.
- Als je dan toch het symptoom moet adresseren, identificeer een alternatieve oplossing die het symptoom niet erger maakt op de lange termijn.
- Bedenk of er manieren zijn om de onbedoelde consequenties te beperken; gebruik zo min mogelijk van de oplossing als mogelijk.
- Vind manieren om de onbedoelde consequenties te meten, maar ook de bedoelde impact van oplossingen. Gebruik periodieke “after-action reviews” om te bepalen of de oplossing negatieve bijeffecten had.