Elk levend systeem is in staat tot zelf-organisatie, oftewel: een systeem kan in reactie op ontwikkelingen die van buiten het systeem komen, de eigen systeem-structuur aanpassen, zodat gedrag ontstaat dat meer gewenst is.
Een voorbeeld
Denk aan een schoolklas op schoolreisje wiens leraar ineens een hartaanval krijgt: in de klas zal waarschijnlijk spontaan een nieuwe leider opstaan die de taken gaat verdelen: een iemand belt 112, een iemand waarschuwt de suppoost van het museum, een ander gaat in de tas van de leraar op zoek naar een nummer van thuis, een ander neemt de rest van de klas mee naar de restauratie van het museum, etc.
Zelf-organisatie – de theorie
Zelforganisatie is een proces dat plaatsvindt als een systeem zich in een staat bevindt ver van haar dynamisch evenwicht, op de grens van chaos, en hier krachten (bv: straling van licht of geluid) aan toegevoegd worden. Op dat moment kunnen spontaan structuren ontstaan. Deze structuren kunnen een steeds complexere vorm aannemen.
Een belangrijk kenmerk van zelforganisatie is dat niemand doelbewust structuren in een systeem aanbrengt: het systeem doet dit zelf. Het is wel mogelijk om voor de voorwaarden te zorgen waardoor zelforganisatie kan plaatsvinden.
Het principe van zelf-organisatie is terug te vinden in de meeste wetenschappelijke disciplines: de wiskunde, natuurkunde, sociologie, economie, psychologie, biologie, ecologie. Niet gek: want het wordt verklaard door de werking van natuurwetten, dat wil zeggen universele wetten die verklaren hoe het systeem Aarde en het universum werkt.
Het volgende filmpje vertelt het diepere verhaal van zelf-organisatie: wanneer kwam dit begrip in zwang in de wetenschappelijke wereld, waarom is het begrip zo populair en onder welke condities ontstaat zelf-organisatie? En ook: waarom is zelf-organisatie lastig te begrijpen voor een ieder die de wetten van de thermodynamica goed kent?
Zelf-organisatie als systeem-interventie
Elk levend systeem heeft de potentie tot zelforganisatie. Echter, als de mens er aan te pas komt wordt die zelforganisatie nogal eens de kop ingedrukt. Systeemdenker Donella Meadows (o.a. auteur van het rapport Limits to Growth van de Club van Rome) stelde ooit eens een lijst van 12 niveaus van systeem-interventies op, met toenemende effectiviteit. Zelf-organisatie stond heel hoog. Op plek 4.
Zelf-organisatie is dus heel effectief. Als systeeminterventie is zelf-organisatie grappig genoeg meer een pleidooi om zelforganisatie te laten gebeuren, dan om echt iets te doen. Daar waar wethouders ruimte geven aan burgers om het zelf te doen, daar waar de CEO van een groot bedrijf naar de achtergrond verdwijnt (denk aan het Braziliaanse bedrijf SEMCO) ontstaat een ongelooflijke vindingrijkheid en groeit de veerkracht van het systeem. Een recent pleidooi van bestuurskundige Paul Frissen waarin hij stelt dat de overheid veel vaker beter niks kan doen, dan iets, is in deze context niet gek.
Voorbeelden van zelf-organisatie als systeeminterventie
Zelf-organisatie mogelijk maken betekent ‘een stapje terug doen’, 1000 bloemen laten bloeien, zorgen dat mensen elkaar kunnen vinden, dat het systeem kan leren van ‘fouten’. De Transition-Town beweging of bottom-up energie coöperatieven zijn ontstaan en gegroeid door zelf-organisatie. De groei en bloei van dit soort initiatieven en bewegingen staat of valt met de ruimte die (de)centrale overheden hiervoor maken.
Spontane projectgroepen in organisaties, de recente revoluties in het Midden-Oosten, of de Occupy-beweging, zijn ook allemaal voorbeelden van zelf-organisatie. Je kunt je afvragen of voorafgaand aan deze vormen van zelf-organisatie, bewust ruimte is gecreëerd vanuit het bestaande systeem. Het management van een organisatie die eens een andersoortige, meer participatieve strategiedag organiseert, kan hiermee de randvoorwaarden creëren voor zelf-organisatie. Er is echter geen garantie dat dit gebeurt. Verre van dat.
De waarde van zelf-organisatie: een oproep
Systemen hebben iets in zich waardoor ze in staat zijn om te leren en evolueren: laten we die natuurlijke processen niet blokkeren.