A Systems Learning Platform
presencing

9 april 2020

Voorbij de ‘knoppenreflex’ – terug naar ‘de bron’

Aangezien alles om ons heen al in beweging is, lijkt dit hét moment om te werken aan een weerbare, veerkrachtige post-corona samenleving. Een mooiere samenleving, zoals we in ons hart weten dat deze mogelijk is. Maar wat is dan van belang? Wat is wijsheid? Hoe kunnen we daar juist nu stappen in zetten? 

Mijn eerste gedachte was: we moeten de ‘insiders’ uit vitale systemen bij elkaar brengen en ze laten definiëren welke knoppen ze zien waar we aan zouden moeten draaien richting een mooiere, weerbare toekomst. Er wordt al volop aan knoppen gedraaid (horeca en contactberoepen ‘dicht’, thuiswerken als ‘default’ en recht op kinderopvang alleen voor vitale beroepen). En we ervaren ook wat effecten hiervan zijn: alleen cruciale overleggen blijven staan, veel ondernemers aan financiële afgrond, het OV bijna uitgestorven, en in rap tempo versterkte, of verzuurde relaties in gezinnen (om maar wat voorbeelden te noemen). 

Mijn volgende gedachte: als we adviezen over knoppen en nieuwe spelregels laten landen in een ‘weerbaarheidsmanifest’ dat landt op de juiste plekken – bijvoorbeeld bij senior beleidsadviseurs die belast zijn met de Corona ‘exitstrategie’ – dan kunnen we de kans vergroten dat we niet (‘back to normal’) terugschieten naar de situatie van voor de crisis, maar (‘back to the future’) vooruitschieten naar een gewenste situatie. 

Yeah right. Dit moet inderdaad gebeuren. Maar mezelf observerend in crisistijd, en broedend op wat er echt nodig is, besef ik dat er iets nog belangrijkers is om – juist nu – de aandacht op te richten: dat waar al het andere uit voortkomt, de bron van alles, ‘onze wakkerheid’. 

Richten we hier de aandacht op, dan groeit de kans dat de juiste knoppen op het juiste moment in beeld komen. En dat we het lef hebben deze knoppen in te drukken. 

Laat me dit uitleggen. 

Verschuiving van aandacht naar de bron

Een van de metaforen die mij het meest heeft geholpen om te snappen hoe systeemverandering werkt, is de metafoor van de ijsberg.

iceberg model

Boven water zien we het topje van de ijsberg: zoals hamsterende mensen in de supermarkt en lege bussen. Onder water bevindt zich heel veel dat we niet direct zien, maar dat wel grote invloed heeft op dat wat boven water gebeurt. Er zijn fysieke structuren die dit gedrag verklaren. 

  • Supermarkten die open zijn. 
  • Auto’s die vol te laden zijn. 
  • Bankpassen die werken. 

En zachte structuren die hier weer voeding aan geven. 

  • Afspraken over het onderscheid tussen vitale en niet vitale sectoren
  • Kinderopvang voor mensen die in supermarkten werken
  • Geen limiet aan aantallen rollen wc-papier per persoon. 

En nog zachter.

  • De overtuiging onder velen van ons dat zo beperkt mogelijk supermarktbezoek op dit moment het veiligst is. 
  • En de (bizarre) angst dat het wc-papier opraakt (en we dan ontmenselijken?)  

Op zoek naar de heilige graal 

Gedragsverandering boven water is een resultante van ingrepen ‘onder water’. Hoe meer we afdalen onder water, hoe groter de impact. Ook wel genoemd, de hefboomwerking. 

En dat is nu precies waar systeemdenkers naar op zoek zijn: systeemverandering door interventies met hefboomwerking. 

Op naar een veerkrachtige weerbare samenleving. 

Ingrijpen dus. Maar op welk niveau? 

Lange tijd was mijn ‘mentale model’ dat het diepste punt onder water ons wereldbeeld is. Verandert je wereldbeeld, dan verandert al het andere. Dit komt overeen met wat Donella Meadows schetst in haar fameuze stuk ‘Leverage points – places to intervene in a system’. 

Meadows benoemt 12 niveaus van interventies in systemen, in toenemende mate van effectiviteit. Op niveau 12 (dus het minst effectief) het niveau van parameters, getallen en constanten (zoals hoogte van belastingen, subsidies en standaarden). Aan die knop draaien we al volop. Het is de knop die we het makkelijkst weten te vinden, ook nu in tijden van crisis. 

Op niveau 5 vinden we de spelregels van het systeem (beloningen, bestraffingen, begrenzingen). Die knop benutten we al minder vaak. Maar ook daar wordt nu volop aan gedraaid. Weliswaar met de belofte dat dit tijdelijk is en we (bijv.) snel weer in grotere groepen samen mogen komen, zonder dat hier een boete op staat. 

Op niveau 2 de mindset of het paradigma van waaruit het systeem – de doelen, de structuren, de regels, de vertragingen, de parameters – ontstaat. In mijn woorden, ons wereldbeeld.

Ook op dit niveau zie ik het een en ander gebeuren. Filosofen aan het woord over de vraag: is veiligheid en ‘in leven blijven’ het hoogste doel, of is (kwaliteit van) leven het belangrijkste, en hoort de dood daarbij? Het ‘coronation’ essay van Charles Eisenstein zette me hierover het meest aan het denken. 

Toch is ook dit niet het niveau waar het grootste verschil te maken is, met de minste moeite. Meadows benoemt niet voor niets nog een niveau 1: ‘de mate waarin we instaat zijn om boven paradigma’s uit te stijgen’.

Geloof het of niet, maar pas recent ontdekte ik wat de ware aard is van wat Meadows hier zegt: ze heeft het over een capaciteit. Verandert er iets in die capaciteit, dan verandert al het andere ook. 

Deze capaciteit is de diepste bron van verandering. 

Wow. Verrassing! Theory-U en Meadows zeggen hetzelfde  

Toen begon me iets te dagen. 

Precies de capaciteit waar Meadows het over heeft, is ook de capaciteit die centraal staat in het werk van Otto Scharmer & co van MIT (Theory-U). 

De belangrijkste hefboom die Scharmer benoemt richting een gezonde samenleving, als onderdeel van een gezond sociaalecologisch systeem en een gezonde levende planeet aarde, is de innerlijke plek van waaruit we handelen. Verschuift daarin iets, dan verschuift al het andere. 

Handelen we vanuit een ecobewustzijn, waarin we als mens in verbinding staan met wie we ten diepste zijn én ons onderdeel voelen van het grotere geheel, dan zullen we interveniëren op een manier die klopt bij wie we zijn, maar die ook goed is voor het grotere geheel. Dan verandert er iets in ons en in ‘het systeem’ waar we onderdeel vanuit maken, op zo’n manier dat alles moeiteloos transformeert. Vanuit deze staat van zijn, is de hefboomwerking het grootst. 

Een ‘stoutmoedig’ voorbeeld uit de praktijk

Om hier een voorbeeld van te geven: recent begeleidde ik een groep (voornamelijk) ambtenaren gericht op de transitie naar een duurzaam mobiliteitssysteem in het Waddengebied. 

In de sessie waarin we de bodem raakten van de spreekwoordelijke ‘U’ wist een van de deelnemers ineens wat hem te doen stond. Hij zou zelf een probleem gaan ‘creëren’ rond de baggerproblematiek in de oostelijke Wadden, waardoor het hem – en de inspectie als geheel – toegestaan zou worden, om nu al, proactief bij te dragen aan een transitiegerichte oplossing voor de mobiliteit van het Waddengebied. 

Ik zie hem nog glunderen en merkte dat de hele groep voelde: ja, dit is fundamenteel – voor hem als mens én voor de inspectie. Dit verbetert de positie van de inspectie in transitievraagstukken en dat komt de mobiliteitstransitie en de samenleving ten goede. Dit is een actie die op meerdere niveaus ‘klopt’. 

Begint er al iets te dagen? 

Begin je net als ik te voelen waar ‘die capaciteit om boven paradigma’s uit te stijgen’ over gaat en waarom het nog belangrijker is om aandacht te hebben voor deze capaciteit, dan voor de ‘knoppen’ waaraan we kunnen draaien?

Laat me nog een poging wagen. Zelfde verhaal. Andere woorden.

Een systemisch perspectief 

Ook vanuit mijn systemische scholing heb ik het een en ander ontdekt over de capaciteit van Meadows. Met een systemische bril op (werkend met opstellingen), ontdek je al snel dat mensen het grootste deel van de tijd handelen in afstemming op huidige systemen (en hoe deze zijn ontstaan). Tegelijkertijd, blijkt dat we allemaal in staat zijn om af te stemmen op de toekomst zoals deze op ons afkomt. Systemisch heet dit afstemming op ‘de evolutionaire kracht’ die hele samenlevingen in beweging brengt. En daartoe is het van belang om in een staat van zijn te komen die systemisch ‘het lege midden’ wordt genoemd. 

Afstemming op huidige systemen doen we om te overleven. Afstemming op ‘de evolutionaire kracht’ is een afstemming op de stroom van het leven. Het gaat dan dus niet om ‘overleven’, maar om ‘leven’ en ‘groeien’, als mens, in lijn met je potentieel. Net als bloemzaad uitgroeit tot een mooie bloem, in afstemming op de ‘innerlijke’ potentie van het zaad. 

Het lege midden vindt je (volgens de systemische leer) o.a. als je: 

  • In contact bent met de systeem-energie[1] zonder daardoor overweldigd te worden
  • Vastberaden bent in leiderschap, oplossingsgericht
  • Ieder zijn of haar lot gunt, zonder oordeel
  • Je toestaat om het niet te weten, vertrouwt op de eigen beweging
  • In harmonie bent met leven én dood, daders én slachtoffers, aanwezigen én uitgeslotenen
  • Verbonden bent met je eigen achtergrond, bewust van en kan scheiden van eigen thema’s en die van de ander 

Mijn paard zegt het allemaal veel simpeler 

Mocht systemische of Theory-U taal niet jouw ding zijn, dan werkt een fysieke metafoor wellicht beter. In dat geval zou ik zeggen; stap eens op een paard. Van mijn paard krijg ik glasheldere lessen over het verschil tussen een staat van zijn die paradigma’s ontstijgt, en een staat van zijn waarin ik nog wel een oordeel heb en niet helemaal vrij en in het moment ben. 

Mijn paard vertelt me: “Als je volledig in het hier en nu aanwezig bent (dat wil zeggen: in een lichamelijk-geestelijke balans, waarbij je gehele lichaam de instructies geeft en je hoofd niet domineert maar ondersteunt) dan heb ik aan één pink en een kleine verschuiving van gewicht, genoeg om je te snappen en volgen. En dan groeit onze samenwerking: voor je het weet ‘dansen we samen’. We springen zelfs een sloot (of twee). Daar hoef je me niet overheen te schoppen, want voor jij het denkt, heb ik het al gedaan. En jij bent mee met de beweging, zonder dat je hierover na hoeft te denken. Leuk hè. Dat zijn de beste momenten. 

Als je daarentegen weer (stiekem) een transitie-theorie uitdenkt terwijl je met mij een volte rijdt – dan kom ik in protest. Je lijf is niet meer ‘in sync’. Je geeft te veel druk, of te weinig. En dan ga ik protesteren. Ik snap het niet meer. En dat laat ik je merken door in verzet te komen. Waardoor jij weer gaat trekken en probeert de boel te controleren. Gelukkig beter je snel je leven, omdat ik toch sterker ben dan jij. Maar – wat zou het leuk zijn als we niet zo vaak hoeven te vechten! Wees gewoon aanwezig en in balans. En ja: in balans zijn betekent niet alleen met je aandacht bij mij, maar ook bij jezelf.  

Volgens mij is het helder. De capaciteit waar Meadows het over heeft, maakt op het diepste niveau het verschil. 

Met die staat van zijn, is het mogelijk om met de stroom van het leven mee, in beweging te komen richting een gewenste toekomst. 

Het is een capaciteit waardoor we kunnen dansen met systemen (niet alleen de naam van mijn nieuwsbrief, maar ook een fameuze blog van Donella Meadows). En dat staat lijnrecht tegenover dat wat we zo vaak doen als we niet lekker in ons vel zitten en angst regeert: dan schieten we in de reflex van domineren en controleren. 

De ‘wakkerheid’ van een 2-jarig kind  

Wat we dus veel meer moeten doen – juist nu – is “onze wakkerheid” terugvinden. Want dat is hoe ik deze capaciteit ga noemen. 

Dit is niet een capaciteit die voorbehouden is aan hooggeleerde systeemdenkers. Nee, dit is een capaciteit waar we mee geboren worden en die we ook allemaal weleens benutten. Elk 2-jarig kind beheerst deze capaciteit tot in de puntjes. Alleen in onze cultuur raken kinderen deze capaciteit kwijt. 

Wat als we deze ‘wakkerheid’ zouden weten te behouden, als we opgroeien? Larry Merculieff, wisdomkeeper van de Aleut (een volk met als oorsprong de omgeving van de Beringzee), vertelt dat inheemse volkeren het behoud van deze ‘wakkerheid’ zien als cruciaal om de stroom van het leven te volgen. Alleen dan kunnen ze in volledige harmonie met hun omgeving handelen. Dan weten ze – in systeemtaal – aan welke knoppen ze op elk moment te draaien hebben, in welke volgorde en met welke intensiteit, om ten volste te leven én gelijktijdig te zorgen voor goede relaties met al het leven.  

Het goede nieuws? 

Ook wij kunnen deze ‘wakkerheid’ weer terugvinden. En ik ben tot de conclusie gekomen dat deze Coronatijden bij uitstek geschikt zijn om hier stappen in te zetten. 

Dat brengt mij op drie dingen die ik mezelf voorneem, in deze gekke, intense Coronatijden:  

  1. ‘Wakkerder worden’ 

Juist nu, probeer ik bewust te oefenen met wat Scharmer noemt ‘presencing’, Donella Meadows ‘de capaciteit om boven paradigma’s uit te stijgen’, wat mijn coach noemt ‘gecentreerd en geworteld’ zijn en mijn paard ‘volledig in balans’. Systemisch leerde ik dat dit heet ‘in het lege midden’ zijn en van kunstenaars of artiesten begrijp ik dat zij dit noemen ‘in afstemming zijn op dat wat wil ontstaan (het beeld dat zich al in de steen bevindt, maar alleen bevrijd moet worden, Michelangelo). 

Larry Merculieff (Aleut) beschrijft – wat ik verder ‘wakkerheid’ zal noemen – als volgt: 

(It’s about being) “deeply aware, not in a mental sense, but in an embodied sense of awareness, which is very difficult to explain in Western terms what that really means. But basically, it’s a level of intimate and profound connection whereby the human body is in alignment and in harmony with the environment which we’re in. 

There’s an intelligence inherent in us, that if we allow it to go, and we don’t function simply from the head, allow it to operate, will bring us more into alignment with creation. 

Applying the inherent intelligence of the human being by age 11, I could navigate in pea soup thick fog. I used to wonder how my people could do that, when it’s overcast all the time so you can’t see the stars and rarely do you see the sun.

What I found out is that – when I come into this center, that I call it, this profound place of connectedness, I can feel the energy of the ocean. I can feel the tension of the ocean. I can see the difference in color in the ocean, the difference in rhythm, the difference in the intensity in which the ocean moves, the electrical energy if you will that comes from it. I can watch birds come through the fog, of different species certain height off the ground going in a particular direction. Whether or not there’s male or female seals that come up at what particular time of day roughly, and this is all synthesized, this information, and I would know exactly where I’m at.” 

Gecentreerd, en op een diepe manier verbonden. 

Dat is waar ik mee probeer te oefenen. Net als Larry dat zijn hele leven deed. Ik voel me nog een beginner op dit vlak. Maar ik ga langzaam vooruit. 

I stumble and fall. 

Maar ik merk dat ik al intuïtiever ben in mijn werk. Dat regelmatig allerlei zaken bij elkaar komen, zonder dat ik er veel moeite voor hoef te doen. Dat ik systemisch krachtiger durf te interveniëren in opstellingen die ik begeleid. Dat ik in mijn gezin creatiever ben en dat door mijn staat van zijn, er een flow ontstaat in ons samenzijn. Dat mijn paard en ik vaker dansen. 

Ja, als ik eerlijk ben. Over het algemeen voel ik mij al een stuk ‘wakkerder’ dan een paar jaar geleden. En dus krachtiger, creatiever, effectiever. Meer ‘alive’. 

2. Laten we condities creëren die leiden tot structurele ‘wakkerheid’ 

Juist nu, probeer ik ook bewust mijn omgeving zo in te richten dat deze mij wakker houdt. De inrichting van mijn werkplek, de structuur van vergaderingen, de indeling van mijn dag; het draagt allemaal bij aan mijn staat van ‘wakkerheid’.   

Voor de Aleut is dit evident. Hun hele cultuur is gericht op het behoud van die jeugdige wakkerheid, die wij langzaam kwijtraken.

Onze hele cultuur is eerder gericht op het tegenovergestelde. We trainen ons brein en niet de verbinding tussen ons lichaam en ons brein. Onze vergaderingen doen we zittend, waarbij de taal van onze emoties (limbisch brein) en onze lichamelijke gewaarwordingen (reptielenbrein) geacht worden geen rol te spelen, waardoor een deel van onszelf niet aanwezig is. Dat gebeurt al vanaf het moment dat we naar de basisschool gaan. 

In deze gekke tijden probeer ik te bedenken: 

Hoe kan ik op alle nieuwe plekken waar ik met mensen samenkom, op alle momenten dat ik met anderen samenwerk, condities creëren die het makkelijker maken om vanuit ‘wakkerheid’ samen te zijn. Opdat daar stappen uit volgen en beslissingen ontstaan, die gevoelsmatig ‘kloppen’.  

Daar is nog heel wat in te ontdekken. 

De enige twee zoom meetings die mij daadwerkelijk energie gaven de afgelopen twee weken, waren meetings waarin we startten met een meditatie, waarin we vooral naar elkaar luisterden, niet discussieerden, en alleen aan elkaar teruggaven wat er opkwam aan de hand van vragen van elk van ons.

Alle andere meetings die ik bijwoon, zijn op zijn best ‘neutraal’ qua ervaring, of kosten energie. 

Of een meeting of inspanning wel of geen energie kost zie ik als een goede graadmeter van mijn mate van wakkerheid. 

En andersom bemerk ik ook een relatie. Hoe wakkerder ik ben, hoe meer energie er in een meeting ontstaat.  

Nieuwe condities creëren is spannend, inspannend en een kwestie van uitproberen. Maar wel de moeite waard. 

Het vraagt dat we – net als de Aleut – proces belangrijker maken dan doelstelling. 

“In Native worldview, generally speaking around the world, process is more important than goal. Again we reverse the laws for living. (We create) a process that is in alignment, or in harmony, so that the outcome is harmonious with what we’re trying to do, and what our intention is, and harmonious for the planet”. 

Goede processen dus. Processen waarbij ik en anderen met mij, als ‘geheel mens’ aanwezig kunnen zijn. 

Theory U werkvormen (zoals Social Labs en Case Clinics), systemische werkvormen, large scale interventions zoals een Future Search: het zijn allemaal procesvormen die actief condities creëren om onze ‘wakkerheid’ te behouden en te benutten. Want als we ‘wakker’ zijn is de kans groter dat we weten wat interventies zijn in het hier en nu die in lijn zijn met ‘de stroom van het leven’. Of in plastischer termen: die werken op alle niveaus. 

Ik ga proberen om deze methodieken te blijven benutten, en aan te passen in online varianten. En ik beloof mezelf om me niet bezwaard te voelen om proces belangrijker te maken dan doelstelling. Juist nu. Doe je mee?

3. Doe soms even helemaal niks 

En dan het laatste wat ons juist nu te doen staat. Iets wat ik ook de afgelopen twee weken ontdekte. En dat is helemaal niets. In deze coronatijd is de kans groot dat je net als ik, best vaak gestrest bent. Moe. En dat je overloopt. Ik probeer het mezelf te gunnen om in die staat van zijn – waarin ik vooral aan het overleven ben – geen grote beslissingen te nemen, niet door te beuken, en los te laten waar ik mee bezig was. Ik probeer mezelf op zo’n moment te gunnen wat nodig is om weer tot rust te komen en mijn ‘wakkerheid’ terug te vinden. 

Merculieff zegt hierover: 

“..the elders say that we can’t make good decisions when our hearts are burdened. That is so true. We function in a multi-generational internalized oppression. That’s where we come from. Internalized oppression creates certain kinds of products. Products that are based on fears, products that are based on control, products that are based on the idea of management, a lack of humility where we manage environment, or manage constituents of environment. That attitude lacks humility. That lack of humility, probably the genesis of it comes from fears. Primal fears that were played out in our life experiences, for generations on end that then makes us feel like we need to control. We got to have certainty, we have to have that security. 

Makkelijker gezegd dan gedaan, want juist in een modus van stress kan ik koppig worden, en juist die blog af willen maken. Ook al crasht de computer en krijg ik genoeg signalen dat nu niet het moment is. Ik ben soms best hardleers. Maar al doende leert men. En ik zie veel mensen om mij heen bewust stapjes terug doen. Meer dan ooit krijg ik mailtjes die zeggen: dit is er aan de hand, weet dat. Ik ben even wat minder beschikbaar. 

Wow. Wat goed. Wat zou het mooi zijn als we dit blijven doen. Als we zo goed bij onszelf inchecken en gaan voelen vanuit welke staat van zijn we eigenlijk aanwezig zijn, dat we er ook consequenties aan verbinden. Nu even niet. Ik pak het straks weer op. 

Wat zou de impact daarvan zijn op ons werk, en onze relaties? En op de kwaliteit van de interventies die we doen, richting die mooiere, weerbare en veerkrachtige samenleving waarvan we in ons hart weten dat deze mogelijk is? 

Deze coronatijden zijn uniek. Laten we leren wat er te leren valt. En als dat samenvalt met een herstel van onze “wakkerheid”, dan is deze collectieve donkere periode, deze crisis, vast een geweldige kans gebleken. Ik vertrouw erop dat we – vanuit die ‘wakkerheid’ – zullen weten wat te doen op welk moment. En wanneer ook vooral te zijn met wat is. (Aho). 

Relevant leesvoer – in tekst genoemd: 

Donella Meadows – Leverage Points, places to intervene in a system 
Interview met Larry Merculieff in ‘Native Perspectives’– maar liefst 25 pagina’s maar zeer de moeite!
Leiden vanuit de Toekomst, Otto Scharmer, Katrien Kaufer (boek review) 
The More Beautiful World our Hearts know is Possible – Charles Eisenstein (boek review nog in de maak)
The Coronation – essay van Charles Eisenstein

Ander relevant leesvoer: 

Qua gedachtegoed sluiten de boeken van Marja de Vries goed aan op deze materie. Ook zij stelt: de transformatie van samenlevingen uit balans, naar samenlevingen in balans, start met een transformatie van onze staat van bewustzijn. Ze onderbouwt haar verhaal met moderne wetenschappelijke inzichten en inzichten van inheemse volkeren. 

Samenlevingen in balans – Marja de Vries (boek review) 
De Hele Olifant in beeld – Marja de Vries (boek review) 

Naar aanleiding van deze blog moest ik ook denken aan mijn gesprek met Johannes Witteveen (oud-minister van financiën). Een vriend van mijn overgrootmoeder, die ook Soefi was. Soefi’s zijn voor mijn gevoel ook een soort systeemdenkers, maar dan wel van de ‘bio-energetische’ school. Oftewel: zij ‘geloven’ dat onze eigen staat van zijn uitmaakt, voor de kwaliteit van onze beslissingen. Witteveen startte zijn dag altijd met ademhalingsoefeningen en een ‘check-in’. Lees hier een interview met hem, waarin hij hier iets over deelt: Johannes Witteveen – interview in Trouw


[1] Wat is systeem-energie vraag je je af? Dit is het makkelijkst uit te leggen als ‘de energie die je voelt als je een ruimte binnenstapt’. Bijv.: een kamer waar net een kind geboren is en moeder en kind gezond zijn, zal totaal anders voelen dan een kamer waar net iemand onverwacht is overleden. 

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *