Ons voedselsysteem bevindt zich in een veelomvattende systeemcrisis (lees meer). Allerlei start-ups op het gebied van voedsel claimen dat ze het anders doen. Maar wat doen ze dan precies? En verdienen deze start-ups onze steun, of lossen ze slechts een deel van het probleem op? De tijd van lapmiddelen is voorbij: welke voedselconcepten vernieuwen het systeem zo volledig mogelijk? Het eerste voedselconcept dat ik onderwerp aan een analyse is Rechtstreex, een initiatief van Maarten Bouten en Arthur Nijhuis, dat inmiddels in meerdere steden actief is.
Maarten Bouten van Rechtstreex vond mijn idee om hem te interviewen leuk. Zijn voorstel: kom maar een dagje meelopen, dan krijg je vanzelf meer gevoel bij wat wij proberen te bereiken voor de consument en de boer.
Dus ging ik op pad en ontdekte ik hoe Rechtstreex de voedselketen uit de anonimiteit wil halen, de kwaliteit van ons voedsel omhoog wil brengen, de ratrace wil stoppen en ondertussen de footprint van ons voedsel verkleint en verspilling tegen gaat.
Na een mooie tocht met trein, metro en benenwagen, beland ik rond 9 uur ’s ochtends bij een grote loods in Rotterdam. Maarten en zijn team zijn al bezig.
Allerlei leveranciers uit de omgeving komen voedsel brengen, dat door het team ter plekke herverdeeld wordt in pakketten die naar wijk-afhaalpunten gaan. Later die dag rijd ik mee met chauffeur Mark naar diverse afhaalpunten en naar de Fenix Food Factory, alwaar Rechtstreex een heuse winkel runt en workshops geeft.
Gedurende de dag wordt me duidelijk dat Rechtstreex geen simpel lokale-boer-op-je-bord concept is, ook wel ‘een pakkettenschuiver’ genoemd in het wereldje van voedsel start-ups. In mijn aantekeningenblok bedenk ik de slogan: ‘Rechtstreex als katalysator van een ecosysteem voor vernieuwende voedselconcepten’. Maarten:
‘Wij zijn heel erg met de keten bezig en willen die optimaliseren, met als uitgangspunt een kwaliteitsverbetering voor boeren, consumenten en het milieu’. Oftewel: minder verspilling, hogere voedselkwaliteit, betere en transparantere prijzen voor boeren, minder milieu-impact.
Om dat te bereiken is het belangrijk dat we het transport zelf doen, dat we alle leveranciers zelf uitzoeken en kennen, dat we voedsel dat ‘over is’ zelf kunnen verwerken in de twee keukens die we hebben en dat consumenten het verhaal leren kennen achter de producten.
Daarbij is het belangrijk dat er een relatie ontstaat tussen de wijkchefs die de wijk-afhaalpunten runnen en lokale consumenten. Tussen consumenten en onze leveranciers en hun producten. Tussen onze chauffeur en de afhaalpunten. Tussen consumenten onderling en tussen consumenten en ons, zodat wij kunnen bijdragen aan een groter bewustzijn van wat mensen eten.’
Hoe gaat dat in de praktijk: al die verbindingen? En wat levert het op voor Mark de chauffeur, Tanneke van wijkpunt Hillegersberg* en Diana van Ewijk van wijkpunt ‘Stroop’ (van het café), cateraar Ronald, voor consumenten en voor een boer als de Buytenhof?
Mooie hobby en serieuze ‘job’
Mark, de man van de vrachtwagen, werkt niet alleen voor Rechtstreex maar ook voor DHL, waar hij het minimum verdient. Bij Rechtstreex verdient hij meer en het werk is relaxter. Zelf koopt hij ook groenten bij Rechtstreex en hij raadde zijn vrienden aan om dat ook te doen. Wat hij maar wil zeggen: ‘Rechtstreex is niet alleen voor yuppen’. De groenten en het vlees zijn heel goed te betalen. Het vlees koop je volgens Mark voor dezelfde prijs als bij de slager op de hoek. Groenten zijn vaak goedkoper en altijd lekkerder en biologischer dan in de supermarkt.
Hoe Rechtstreex dat voor elkaar krijgt? Twee dingen: de keten kent minder schakels en leveranciers bepalen zelf hun prijs. Rechtstreex rekent een vaste marge bovenop de prijs die de boer vraagt. Dezelfde marge voor alle producten, bedoeld om de transport- en marketingkosten van te betalen. Dat schept helderheid voor leveranciers.
Tanneke Jansen van wijkafhaalpunt Hillegersberg, een van de twee wijkchefs is die ondertussen is gestopt, verdiende niet veel aan haar activiteiten. Ze deed het omdat ze het leuk vond. Ze was altijd al met voeding bezig en kon zo in contact komen met buurtbewoners die bij haar kwamen afhalen. Toen ik haar sprak gaf ze aan dat ze mensen recepten mee gaf en hoopte buurtbewoners te enthousiasmeren voor vergeten groenten.
Dat viel nog niet altijd mee. Wat de boer niet kent, eten buurtbewoners ook niet. En educatie bleek lastiger dan ze dacht. Haar klantenbestand wisselde flink. Tanneke had een vaste kern afnemers, maar er waren ook veel mensen die op een gegeven moment weer afhaken. ‘Ik denk dat het dan uit hun eigen systeem raakt’, vermoed Tanneke. ‘Ze vergeten een week te bestellen en ontwikkelen dan weer een andere routine’. Tanneke’s afhaalpunt is – nadat zij stopte – overgenomen door buurtbewoners.
Diana van Ewijk, foodblogger, online marketeer en initiatiefnemer van wijkpunt Spangen, die ze bemand samen met haar buurvrouw, haalt bijna de maximale omzet die een wijkpunt kan halen en is pas drie maanden bezig. Toch geeft ook Diana aan dat een wijkpunt nu op z’n best een ‘betaalde hobby’ is. Interessant: omdat er ook catering klussen uit voortkomen en ze het ook deed om een beter fysiek netwerk op te bouwen in haar buurt. Het zou echter fijn zijn als de uren werk die ze er in stopt ook betaald zouden zijn.
Volgens Maarten kunnen wijkafhaalpunten wel degelijk echt verdienen aan hun afhaalpunt. Het ligt er maar net aan hoe groot ze het willen aanpakken en hoeveel klanten ze bedienen.
Tanneke vertelde me toen ik haar sprak, dat zij de top al had bereikt. Haar schuurtje kon niet meer producten aan dan dat ze liet komen. En het moet wel leuk blijven. ‘Het is een serieuze hobby en niet meer dan dat’. Ze schafte wel een pinautomaat aan, want in al dat gedoe met achteraf overmaken en klanten najagen voor betaling, had ze geen zin meer.
Wijkafhaalpunt van Rechtstreex from Green Bridges on Vimeo.
Klanten van Rechtstreex schrijven zich op de website in om mee te doen en bestellen en betalen vervolgens wekelijks bij een afhaalpunt. Wijkchefs bepalen zelf welke producten ze in hun assortiment hebben en kunnen hun ondernemerschap en voedingsbevlogenheid inzetten om ‘vergeten’ voeding onder hun klanten aan te prijzen. De uitdaging die hiermee gepaard gaat is dat wijkchefs moeten kiezen: biologische bieten én gewone bieten in het assortiment opnemen is lastig, want als wijkchef moet je per product een minimale hoeveelheid afnemen (voor bieten: 6 kilo). En dat betekent dat je niet iedereen tevreden kan stellen, aldus Van Ewijk.
Boeren ontvangen een eerlijke prijs van Rechtstreex en doen graag mee. Ad Visser van Zorgboerderij De Buytenhof moet eerlijk bekennen dat hij alleen maar klanten heeft die een eerlijke prijs betalen; hij doet namelijk geen zaken met de grote inkooporganisaties van supermarkten. En toch: Rechtstreex is voor de Buytenhof wel degelijk een belangrijke partner waar hij best iets over kwijt wil.
Rechtstreex is bijzonder omdat ze een goede band heeft met de eindklant en die kan verbinden aan onze producten.
Rechtstreex is ook op een positieve manier betrokken bij de bedrijfsvoering van de Buytenhof. Ad Visser:
We worden regelmatig gebeld met de vraag of we bepaalde producten kunnen leveren, zoals aardbeien, en krijgen dan ook vragen over hoe die aardbeien precies geproduceerd worden en waarom we bepaalde keuzes hebben gemaakt. Dat past bij hoe wij ons bedrijf runnen. We willen transparant zijn over wat we doen en het is fijn dat we onze keuzes kunnen bespreken met Rechtstreex.
De Buytenhof kent het team van Rechtstreex persoonlijk en dat maakt het ook makkelijker om de juiste producten te leveren. Zo hoorde hij via Rechtstreex dat de wijkafhaalpunten grote zakken uien moeilijk verkocht kregen en dat een zak van 1 kilo heel fijn zou zijn. Dat bleek voor de Buytenhof heel makkelijk om te leveren, dus dan heb je ineens een product dat wel wordt afgenomen. Dat is natuurlijk fijn.
Helemaal mooi zou zijn als Rechtstreex ook klanten mee zou nemen naar de boerderij, opdat ze zien wat daar gebeurt. Bij de Buytenhof kunnen mensen zelf fruit plukken en een dagje meelopen als vrijwilliger. Dat zijn leuke dingen om direct een band op te kunnen bouwen met je klanten.
Bufferfunctie – voedselverspilling tegen gaan en ‘hart’ creëren voor voedsel
Bij de Fenix Food Factory spreek ik met cateraar Ronald, die op dat moment de Rechtstreex winkel runde. Zowel in die winkel als in de distributieloods, heeft Rechtstreex straks een keuken, om veel flexibeler om te gaan met haar eigen voorraden. De keuken vormt feitelijk een systeembuffer: alles wat niet verkocht wordt, wordt er verwerkt en kan zo alsnog bij de consument terecht komen. De keuken en verwerking helpen tevens bij het grotere doel om de keten van haar anonimiteit te ontdoen. De koks delen hun recepten, geven workshops en prepareren de groente die mensen zien liggen. Ook kennen zij de verhalen achter de producten, zodat mensen weer oog en hart krijgen voor wat ze kopen.
Ook Diana van Ewijk heeft een eigen ‘systeembuffer’ gecreëerd op wijkniveau: van de groenten die over zijn van haar bestelling voor het wijkpunt kookt ze soep die ze verkoopt op vrijdagavond in café Stroop, op hetzelfde moment dat mensen hun pakketten ophalen. Die eten dan een hapje soep mee en raken daarmee nog meer betrokken bij het Rechtstreex wijkpunt.
‘Spin in het web’-structuur leidt tot veerkracht
Rechtstreex lijkt bezig een web te spinnen voor alle partijen. Als spin heeft Rechtstreex niet de intentie om consumenten in hun web te verstrikken: als klant kan je elke week beslissen of en wat je bestelt, wat veel meer vrijheid geeft dan ‘voedselbox’ concepten. Wel heeft ze de intentie om allemaal draadjes te spannen naar spelers in de keten en van de ene speler naar de andere. Spelers die van dit sterke web profiteren om van de ene naar de andere kant te lopen, van elkaar weten wie zich in het web bevindt en die daar hun voordeel mee doen.
Via Facebook communiceren mensen die Rechtstreex een warm hart toe dragen met elkaar. Rechtstreex kondigt bijvoorbeeld een nieuwe leverancier aan die recent is toegevoegd aan het assortiment, met een mooi type aardappel en vraagt mensen om recepten te delen. Dat doet de Buytenhof ook als ze een nieuw product hebben.
Door de oproep om recepten te delen gekoppeld aan een product uit het assortiment, ontstaat een verbinding tussen mens en product, mens en leverancier, mensen onderling en mensen en Rechtstreex. Ook wijkchef Diana van Ewijk helpt Rechtstreex op Facebook, omdat zij als parttime ‘foodblogger’ haar fameuze soeprecepten deelt, gemaakt van Rechtstreex groenten.
In het Rechtstreex web hebben alle elementen een functie en zijn met elkaar verbonden. Rechtstreex is niet simpelweg de som der delen. Interacties tussen de delen van dit systeem creëren iets nieuws. Iets unieks. Meer dan de som. Daardoor neemt ook de veerkracht van dit systeem toe.
In simpele mensen taal betekent veerkracht: als de pleuris uitbreekt door hogere voedselprijzen, of doordat de vrachtwagen van Rechtstreex er ineens mee ophoudt, dan zal Rechtstreex makkelijker dan andere organisatiesystemen overleven, omdat het een organisatie is die onderdeel is van een netwerk, waarin alle elementen er belang bij hebben om te leren wat er anders moet en via zelforganisatie het systeem aan te passen.
De systeemhiërarchie van Rechtstreex stelt de consument en de boer centraal. Als consument heb jij het voor het zeggen. Jij bepaalt wanneer en wat je inkoopt en zit nergens aan vast als je dat niet wil. De boer bepaalt zelf wat hij kan leveren voor welke prijs. Rechtstreex faciliteert de interactie tussen consument en boer. Ook het wijkpunt kan als subsysteem zelf bepalen wat zijn spelregels zijn: wat verkoop ik deze week en wat ga ik doen om de producten aan te prijzen?
Hetzelfde geldt voor chauffeur Mark: hij voelt zich volwaardig onderdeel van dit systeem en heeft er plezier in om het contact met alle afnemers en leveranciers te onderhouden. Hij onthoudt wie wat fijn vindt als het om de aflevering van producten gaat en kan waardevolle feedback van afnemers teruggeven aan het team bij de loods of de leveranciers zelf.
Dit is een totaal andere systeemhiërarchie dan bijvoorbeeld een supermarkt, waarbij de inkopers van de supermarkt de prijs vaststellen en bepalen wat er in de schappen ligt. Als consument of leverancier heb je niet veel in te brengen. Je kan als consument ‘niks kopen als de prijs je niet zint’ en als boer/leverancier ‘niet leveren als de prijs je niet zint’ (maar zelfs dat is vaak lastig omdat leveranciers met lange contracten zitten en hun productie aanpassen op de eisen van de inkooporganisatie). Maar daar houdt het mee op. Je voelt je als consument ook geen onderdeel van het systeem en zal geen feedback geven. Hetzelfde geldt voor de chauffeurs en waarschijnlijk zelfs voor de meeste winkelmedewerkers. Begin je een beetje te voelen wat het verschil is?
Streekproducten: kortere transporten en verkleining milieu-impact
Rechtstreex gaat voor streekproducten, waardoor de transportafstanden verminderen, en werkt met leveranciers die kwalitatief hoogwaardige voedselproducten leveren.
Het zijn producten waarmee niet industrieel geknoeid is, wat goed is voor de gezondheid.
Uit gesprekken met Maarten blijkt dat Rechtstreex meer wil doen dan dat. Ze gaan met boeren in gesprek over hun bedrijfsvoering, stimuleren hen om beter om te gaan met hun bodem en de bedrijfsvoering verder te verduurzamen. Dat bevestigt Ad Visser van zorgboerderij Buytenhof. En hij ervaart de gesprekken met Rechstreex als constructief en meedenkend; niet als hiërarchisch dominant.
Dit is echter niet de belangrijkste prioriteit van Rechtstreex. Het zou mooi zijn, maar Rechtstreex is opgericht om boeren een eerlijke prijs te geven en consumenten kwalitatief goed eten. Dat is waar het accent op ligt. In systeemtaal: dit is de systeemfunctie van Rechtstreex.
Kwalitatief goed eten is uiteraard onbespoten en niet industrieel ‘gepimpt’ met allerlei slimme toevoegingen. Een duurzame bedrijfsvoering is dus niet onlogisch.
En als je nadenkt over een eerlijke prijs voor een product, dan ga je al snel nadenken over de gehele bedrijfsvoering van een boer. Een boer met zonnepanelen op het dak, verdient hier ook een centje aan. En een boer die workshops kan geven aan consumenten van Rechtstreex krijgt ook meer inkomsten.
Zo ontstaan allerlei afgeleide doelstellingen, die heel logisch volgen uit de systeemfunctie van Rechtstreex. Echter, het betekent wel dat Rechtstreex (nog) niet kan garanderen dat al haar leveranciers niet bijdragen aan de uitputting van de bodem. En dat boeren er alles aan doen om hun energie- en waterverbruik zo klein mogelijk te maken.
Een gevolg hiervan is ook dat de wijkpunten net iets minder belangrijk zijn dan de boeren en de consumenten. Of het hen lukt om voldoende inkomsten te genereren is belangrijk voor het grote geheel (de wijkpunten bouwen kennis op van de producten en een klantenkring; wisseling van de wacht van wijkpunten is nadelig voor zowel consumenten als boeren), maar dat is niet waar de meeste aandacht naar toe gaat, wat een risico is voor deze netwerkorganisatie.
Samenvattend, hoe doet Rechtstreex het in relatie tot de 7 grote problemen van ons voedselsysteem?
- Uitputting van de bodem – ++
Rechtstreex moedigt participerende boeren aan om beter om te gaan met hun bodem, maar dit is geen eis. Beter bodembeleid van leveranciers is een afgeleide doelstelling van de wens dat de boer en consument het goed hebben.
- Klimaat & milieu impact – +++
Vermindert transportafstanden door te werken met streekproducten, vermindert voedselverspilling door dat wat niet verkocht wordt zelf te verwerken, consumenten rechtstreeks te laten bestellen vooraf (ergo: beter beeld van vraag) en te werken met wijkchefs die kunnen aanmoedigen seizoensproducten te kopen.
Minpuntjes:
De Rechtstreex vrachtwagen rijdt gewoon op diesel.
De recyclebare kratten worden voor transport omhuld met plastic om de kratten bij elkaar te houden en te zorgen dat de inhoud er niet uitvalt. Dat wordt vervolgens weggegooid. Kan dat niet anders?
Rechtstreex werkt met leveranciers met duurzame doelstellingen en gaat daarnaast het gesprek aan over de bedrijfsvoering van leveranciers en de productie (wel/ geen bestrijdingsmiddelen, kunstmest, energie- en waterverbruik, etc.). Ze stelt geen harde eisen, maar blijft in gesprek en denkt mee. Een van de boeren die wij hierover spraken ervoer dit als zeer positief. Het lijkt ons een respectvolle wijze van omgang. Vanuit dialoog en oprechte interesse ontstaan nieuwe inzichten.
- Afname biodiversiteit – ++
Streekproducten zijn per definitie niet gepatenteerd, dus dat is fijn. Maar wat de bijdrage is van Rechtstreex’ leveranciers aan het stoppen van de afname van biodiversiteit is minder duidelijk. Zorgboerderij Buytenhof lijkt wel bij te dragen aan behoud (en de groei) van biodiversiteit en daarmee draagt Rechstreex daar indirect ook aan bij. Van hun website: “de Buytenhof heeft een afwisselend boerenlandschap met hoog en laagstam fruit en notengaarden, bonte hooilanden, weiden en akkers. In de weiden lopen zomers schapen en zoogkoeien. De varkens van De Buytenhof wroeten in de grond. In de hoogstamboomgaarden staan maar liefst 60 oude fruitrassen zoals de Zoete Ermgaard, Lemoenappel, Notarisappel, Sterappel en de Juttenpeer. In het veld groeien wilde bloemen en kruiden.” Rechtstreex zelf zorgt er overigens ook voor dat er een diversiteit aan organisaties in hun web betrokken is: de wijkpunten, de Fenix Food Factory, de chauffeur die als zelfstandige zijn werk doet, lokale cafés die als afhaalpunt gaan fungeren en foodbloggers.
- Ratrace onder alle spelers – ++++
Rechtstreex haalt een aantal schakels uit de keten en kan boeren daardoor een eerlijke prijs betalen.
Rechtstreex zorgt voor transparantie in de keten: het laat boeren zelf de prijs vaststellen en rekent op alle producten dezelfde marge voor transport en distributie.
Wijkpunten kunnen zelf bepalen wat ze verkopen en hoe ze die producten promoten. Of vertegenwoordigers van wijkpunten genoeg kunnen verdienen is nog wel een aandachtspunt.
Chauffeur Mark verdient meer bij Rechtstreex dan bij DHL en vindt z’n werk leuker.
Rechtstreex creëert linkjes tussen alle elementen in de keten en zorgt dat deze optimaal van elkaar kunnen profiteren. Zo geven boeren workshops aan consumenten (al was dit bij Buytenhof nog nooit gebeurd); afhaalpunten organiseren workshops bij de Fenix Food Factory waar een kleine keuken is; betrokken scholen lopen stage bij Rechtstreex; betrokken horeca-instellingen helpen mee met productontwikkeling. Diana van Ewijk van wijkpunt Spangen legde zelf linkjes met Café Stroop bij haar op de hoek en koppelde haar voedselblog aan Rechtstreex.
De systeemhiërarchie van Rechtstreex stelt consumenten en boeren centraal. Maar ook alle subsystemen zijn relevant en kunnen hun eigen spelregels bepalen binnen de bredere systeemfocus van Rechtstreex.
Rechtstreex is bezig om een natuurlijk, coöperatief ecosysteem te creëren dat zorgt voor onze voedselvoorziening en dat verschilt dag en nacht van het dominante competitieve systeem dat prevaleert in de voedselindustrie.
- Anonimiteit in de keten – ++++
Rechtstreex verkleint de keten en zorgt dat betrokkenen in het ‘Rechtstreex-web’ elkaar kennen.
Het assortiment is relatief klein en bestaat uit streekproducten wat het makkelijk maakt voor wijkchefs om producten van leveranciers te promoten en het verhaal hier achter te kennen.
Wijkchefs verdienen er aan als ze goed inschatten waar behoefte aan is en het verhaal van leveranciers kunnen verkopen.
Met hulpmiddelen als Facebook ontstaat een verbinding tussen mens en product, mens en leverancier en mens en Rechtstreex, waardoor de onderlinge afhankelijkheid toeneemt, en daarmee de veerkracht van het systeem. Dit klinkt gek; maar is echt zo!
Neem bijvoorbeeld Chauffeur Mark, die weet wat afhaalpunten fijn vinden en die feedback terugbrengt bij het team van Rechtstreex, die het – indien nodig – aan de leveranciers terug kunnen geven. Mark is betrokken bij Rechtstreex en raadt het zelfs aan zijn vrienden aan. Ook denkt hij mee over de optimalisatie van de transportroutes. Hetzelfde geldt voor leveranciers van Rechtstreex en wijkpunten die met verbeter suggesties komen.
- Ongezond eten – ++++
Rechtstreex werkt met streekproducten waar niet mee ‘gekloot’ is (hun woorden). Echt kwalitatief goed en gezond eten. Dat geloven we. Daarnaast maakt Rechtstreex ‘gezond eten’ aantrekkelijk, bijvoorbeeld door mensen te enthousiasmeren om bepaalde groentes klaar te maken. Via Facebook en de wijkafhaalpunten worden recepten en ervaringen met die recepten gedeeld. De workshops yoghurt maken of groentes inmaken die Rechtstreex organiseert, vergroten bewustzijn en verhogen betrokkenheid van consumenten bij gezond voedsel.
- Ongelijkheid tussen boeren hier en daar – 0
Dit is niet de focus van Rechtstreex.
Tot zoverre dit eerste voedselconcept dat de lat al erg hoog legt voor andere initiatieven.
Op naar de volgende! Heb je een tip? Laat het me weten. En wil je meehelpen met systeemanalyses van voedsel start-ups dan hoor ik het ook graag. Het lijkt me leuk en slim om hier een gezamenlijke ‘effort’ van te maken!
Dit is een blog die onderdeel uitmaakt van een serie
- Start van de serie: Help – ons voedselsysteem werkt niet meer, wat kan ik doen als consument?
- Op welke punten werkt ons huidige voedselsysteem niet langer? Een systeemanalyse.